Հարցազրույց մշակութաբան Վարդան Ջալոյանի հետ

-Ինչպե՞ս եք գնահատում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ներկա գործընթացը։

-Հայտնի է, որ հայ-թուրքական գործընթացը ժամանակի անհրաժեշտություն է, և այս խնդիրը հարկավոր է լուծել։ Սակայն այդ հարաբերությունների զարգացումն իր մեջ ունի հայտնի խնդիրներ։ Դա ղարաբաղյան խնդիրն է, Կարսի պայմանագիրը, Ցեղասպանության խնդիրը, և այդ հարաբերությունների զարգացումը կարելի է գնահատել միայն այդ խնդիրների լուծմանն իրենց բերած նպաստով։ Կբերի այն բանին, որ, օրինակ, ավելի հանդուրժող կդառնան, կամ, ի վերջո, Թուրքիայում ավելի շատ մարդիկ կընդունեն Օսմանյան պետության գործած հանցագործությունը։ Մյուս կողմից, եթե մենք նայում ենք ղարաբաղյան խնդրին, հասկանալի է, որ Թուրքիայի ավելի կոշտ վերաբերմունքը երկար ժամանակ թույլ չէր տալիս նաև Հայաստանին գնալ որևէ զիջման ղարաբաղյան հարցում։ Հետևաբար, այդ գործընթացները միշտ էլ իրենց մեջ որոշակի ռիսկ են պարունակում։ Միարժեք ասել քաղաքական զարգացումների մասին, որպես մշակութաբան, իհարկե դժվարանում եմ, սակայն, ընդհանուր առմամբ, հարաբերությունները մշակութային տեսանկյունից որոշակի դժվարություններ ունեն։ Մենք շատ ինքնամփոփ ժողովուրդ ենք և միշտ աշխատել ենք մշակութապես մեկուսանալ այլ ժողովուրդներից։ Կարծում եմ, որ հիմնական խնդիրը և որոշիչ գործոնը Հայաստանում քաղաքական համակարգի փոփոխության խնդիրն է, որովհետև տարբեր քաղաքական համակարգեր այդ գործընթացները կարող են տանել տարբեր ճանապարհներով։ Այդ քաղաքական  գործընթացների բարեհաջող ընթացքի համար անպայման հարկավոր է ժողովրդավարական համակարգ։ Ինչո՞ւ։ Որ որպես պետություն՝ չունենանք ընդհանրապես մեկ կոշտ այլընտրանք, հետևաբար ժողովրդավարական համակարգի ժամանակ հենց այն տեսակետը, որն ավելի ճշմարիտ է և արդյունավետ, կհաղթի արդար և ազատ մրցակցության մեջ։ Եթե չի հաղթելու, ուրեմն ընդունվելու են վրիպած որոշումներ և այլն, և այլն։ Սա գործընթաց է, ինչպես ասում են՝ ճանապարհային քարտեզ, և որպեսզի այն օպտիմալ ճանապարհով գնա, պետք է անպայման ունենա այդ ժողովրդավարական քաղաքական համակարգին  հատուկ ճկունությունը։

-Դուք այդ դրական ճանապարհը տեսնո՞ւմ եք, թե՞ ոչ։

-Սերժ Սարգսյանը փորձեց ցույց տալ, որ իշխանության մոնոպոլիայից կփորձի ազատվել և կլինի ժողովրդավարական, ավելի ճկուն, սակայն իմ կարծիքով այդ «կամպանիան» ընդհանրապես վերածվեց շոու «կամպանիայի»։ Մենք չենք տեսնում, որ այդ վճիռներում իսկապես գոյություն ունի այդ ճկունությունը։ Իշխանությունները հասկանում են, որ ժողովրդավարական ճկունություն է հարկավոր, բեմադրում են այդ ճկունությունը, բայց իրականում այդ կարծիքները կամ հասարակության տարբեր խմբերի շահերը հաշվի առնելը մենք չենք տեսնում։ Դա երևում է նաև հետևյալում. մեզ մոտ փոքրամասնություններին, եթե նույնիսկ Ղարաբաղ է, անտեսում են։ Իսկ դա լուրջ խնդիր է, որ Ղարաբաղը բանակցություններից դուրս արվեց։ Դա մտածողություն է, դա ավտորիտար մտածողության հետևանք էր։ Պետք է ասեմ նաև, որ դա չի վերաբերում միայն իշխող Հանրապետական կուսակցությանը. ընդդիմությանն էլ է հատուկ ավտորիտարիզմը։

-Այս ենթատեքստում հանդուրժողականություն հասկացությունը, որի մասին վերջերս հաճախ է խոսվում, որքանո՞վ է տեղ գտել հասարակության շրջանում։

-Ի՞նչ է ասել Հովհաննես Թումանյանը հանդուրժողականության մասին։ «Բարեկենդան» հեքիաթում իր իսկ կնոջ և տերտերի միջև միշտ կոնֆլիկտ կա։ Մեկը մյուսին ասում էր շաշ։ Դասական կոնֆլիկտ։ Ինչո՞ւ այդ երկուսը չէին կարողանում իրար վստահել։ Մեզ մոտ շատ տարածված է մտածողության որոշակի ձև. շատերին թվում է, որ իրենց խաբում են. և հիմնական հարցը, լինի սոցիալական խնդիր, քաղաքական, թե մշակութային, այն է, թե մեզ խաբեցի՞ն, թե՞ չխաբեցին։ Նույնն էլ Գաբրիել Սունդուկյանն է նշել։ Որ քեզ չխաբեն (սա հայկական բարոյական սկզբունքն է), ուրեմն դու պետք է առաջինը խաբես, և ամբողջը գնում է ոչ թե օրինական գործընթացներին հետևելուն, այլ խաբո՞ւմ են, թե՞ չեն խաբում։ Այդ մտածողությունը անհանդուրժողականության միակ հոգեբանական հենքն է։

-Ինչպե՞ս եք գնահատում ՀԱԿ ակտիվի ժողովում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը։

-Պետք է ասեմ, որ շատերի մոտ այդ ելույթը հիասթափություն առաջացրեց, անձամբ ես էլ գրեցի հոդված՝ բացատրելու մեր հասարակությանը, թե ով է Եղիազար Այնթապցին։ Մենք տեսնում ենք, որ իսկապես ավտորիտար համակարգում ընդդիմությունը գոյատևել չի կարող։ Նրան ջարդում են բանտերով, ճնշումներով և հատկապես տնտեսապես, իսկ առանց տնտեսական ռեսուրսների ոչ մի ընդդիմություն չի կարող գոյատևել։ Հայկական ավտորիտարիզմի հիմքն է խեղդել ամեն տեսակի ընդդիմադիր միտք, այդ թվում՝ մշակույթում, ցանկացած ասպարեզում։ Մարդկային արժանապատվությունը վիրավորող է, երբ քեզ հասցնում են գոյատևման մակարդակին։ Բազմաթիվ գնահատականներ կան, թե ինչպիսի համակարգ է այստեղ, երբ ընդդիմությունը հասցվում է հենց այդ գոյատևմանը, այսինքն՝ առանց արժանապատվության ապրելու մակարդակի։

-Այսինքն, Ձեր կարծիքով ՀԱԿ-ն այդ մակարդակի՞ն էր հասել։

-Հասցրել էին, կարծում եմ։ Խնդիրը ՀԱԿ-ի մեջ չէ։ Ընդդիմությունը չի կարող սպառվել, և առանց երկխոսության դրանք չեն լուծվի։ Երկխոսությունը միշտ վարվում է ընդդիմության հետ, սակայն այսօրվա դրությամբ այդ ամբողջ տհաճությունը, որ կա քաղաքական մշակույթից, հենց դրանից է գալիս, այսինքն՝ մարդկային արժանապատվությունը չհարգելուց և նաև ընդդիմությանն այդ վիճակին բերելուց։ Այս երկրում պետք է լինի արժանապատիվ ընդդիմություն, և այդ առումով տնտեսական և քաղաքական հալածանքները համակարգի փոփոխությունը դարձնում են ոչ ալտերնատիվ, այսինքն՝ միայն հեղափոխություն։

-Քաղաքական ինչպիսի՞ զարգացումներ եք կանխատեսում։

-Գիտե՞ք՝ ամբողջ կեղտը վերմակի տակ թաքցնելու ձև կա։ Այո՛, ընդդիմության վերացումով այդ ամբողջ թերությունները գնում են վերմակի տակ, բայց դա մեծ լարվածություն է ծնում. անելանելիությունը ծնում է պայթյուն։ Այսօր մարդիկ, ովքեր խոսում և քննադատում են Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, ասում են, որ իսկապես ստեղծվել է մի անելանելի վիճակ, և այդ ամենն իսկապես միայն ավելի ծայրահեղականացնում ու շիկացնում է մթնոլորտը։ Անկեղծ եմ ասում՝ Կոնգրեսի կոմպրոմիսի գնալը, որը կարելի է փաստ համարել, իսկապես միայն լարում և շիկացնում է միջավայրը և դարձնում ավելի պայթյունավտանգ։ Մարդիկ իրենց արտահայտություններում դառնում են ավելի կտրուկ, ավելի անհանդուրժող, քանի որ նրանց թույլ չտվեցին ունենալ այլընտրանք, ավելի ճիշտ՝ այլընտրանքներ։

Զրույցը վարեց Արփի Բեգլարյանը