Հայ-թուր­քա­կան հոր­ջորջ­վող նա­խա­պայ­մա­նա­գիրն ա­ռա­վե­լա­պես օ­տար եւ ի­րենց աշ­խար­հի տե­րե­րը հռչա­կած ու­ժե­րի շա­հե­րից բխող պար­տադ­րանք է, քան' հայ­կա­կան ու թուր­քա­կան կող­մե­րի բա­րի կա­մե­ցո­ղութ­յան ար­գա­սիք: Սա ակն­հայտ է, եւ դա ա­վե­լի ընդգծ­վեց կող­մե­րի լուռ հա­մա­ձայ­նութ­յու­նից եւ հե­տա­գա ճնշում­նե­րից հե­տո:

       Եր­կու կող­մե­րը պնդում են, որ այս նա­խա­պայ­մա­նա­գիրն ըն­դուն­ված է ա­ռանց նա­խա­պայ­ման­նե­րի, ին­չը հա­վա­սար հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ է ստեղ­ծում հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան հա­մար: Ե­թե նույ­նիսկ հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լու հա­վա­սար պայ­ման­ներ ստեղծ­վեն էլ, միեւ­նույնն է, նա­խա­պայ­մա­նագ­րի շա­րադ­րան­քը հե­տա­գա­յում (ստո­րագ­րե­լուց հե­տո) ա­ռաջ է քա­շե­լու տասն­յակ նա­խա­պայ­ման­ներ, ինչն այ­լեւս կող­մե­րի հա­մար վե­րահս­կե­լի չի լի­նե­լու, քան­զի շո­շա­փե­լու է ոչ միայն եր­կու երկր­նե­րի շա­հե­րը նե­րա­ռող հար­ցեր:

       Հայ ազ­գայ­նա­կան­նե­րի հա­մախմ­բու­մը մտա­հոգ­ված այս նա­խա­պայ­մա­նագ­րի բաց­վող վտանգ­նե­րից, կոչ է ա­նում ՀՀ­ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին, ԱԺ պատ­գա­մա­վո­րա­կան խումբ-խմբակ­ցութ­յուն­նե­րին' զերծ մնալ ա­ռաջ քաշ­ված փաս­տաթղ­թի վա­վե­րա­ցու­մից եւ հայ-թուր­քա­կան պայ­մա­նա­գիր ա­ռա­ջար­կել հա­յութ­յան կեն­սա­կան շա­հե­րը պաշտ­պա­նող մի շարք նա­խա­պայ­ման­նե­րից հե­տո' ինչ­պի­սիք են օ­րի­նակ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ճա­նա­չումն ու դա­տա­պար­տու­մը, հայ­կա­կան պատ­մա­կան տա­րածք­նե­րի խնդի­րը եւ հա­յութ­յան ի­րա­վունք­նե­րը Թուր­քիա­յում:

       Բա­ցի այդ, ներ­կա նա­խա­պայ­մա­նագ­րա­յին փաս­տաթղ­թում առ­կա են մի շարք հիմ­նա­հար­ցեր, ո­րոնք կարճ ժա­մա­նակ անց դառ­նա­լու են հիմ­նախն­դիր­ներ եւ խոչըն­դո­տե­լու են հա­յութ­յան պայ­քա­րին' մեր ի­րա­վունք­նե­րի ու խնդիր­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յան մեջ:

       1. Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը չու­նի դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ Թուր­քիա­յի Հան­րա­պե­տութ­յան հետ, չի ճա­նա­չել այդ երկ­րի տա­րած­քա­յին ան­ձեռ­նամ­խե­լիութ­յու­նը, ուս­տի մեզ հա­մար ան­հաս­կա­նա­լի է □հայ-թուր­քա­կան սահ­մա­նի բա­ցում□ ձե­ւա­կեր­պու­մը: Այդ այս­պես կոչ­ված սահ­մա­նի եր­կու կող­մե­րում էլ հայ­կա­կան տա­րածք­ներ են' Ա­րեւմտ­յան եւ Ա­րե­ւել­յան Հա­յաս­տան­նե­րը, ուս­տի' դա Հա­յաս­տա­նի եր­կու հատ­ված­նե­րի մի­ջեւ ար­գե­լա­փակ­ված սահ­մա­նի բա­ցում է ի­րա­կա­նում: Եվ կա­րիք չկա ներ­կա­յիս Թուր­քիա­յի սահ­ման­նե­րը վա­վե­րաց­նել հենց այն­պես' մեկ հար­վա­ծով:

       2. Այս ի­րո­ղութ­յու­նից ել­նե­լով' □հայ-թուր­քա­կան պայ­մա­նա­գիր□ ձե­ւա­կեր­պու­մը նույն­պես չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում ի­րա­կա­նութ­յա­նը: Սա հիմ­նա­կա­նում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յուն-Թուր­քիա­յի Հան­րա­պե­տութ­յուն հա­րա­բե­րութ­յուն­ներն են նա­խան­շում, քան­զի հա­յութ­յան զգա­լի մասն այ­սօր սփյուռ­քում է, իսկ սփյուռ­քա­հա­յութ­յան եւ հա­յաս­տա­նա­հա­յութ­յան (նաեւ' ար­ցա­խա­հա­յութ­յան) զգա­լի հատ­վա­ծը դեմ է սույն նա­խա­պայ­մա­նագ­րին եւ այն չի կա­րող հա­մար­վել հայ-թուր­քա­կան:

       3. Այս փաս­տա­թուղթն ա­ռանց նա­խա­պայ­ման­նե­րի վա­վե­րաց­նե­լով' մենք կճա­նա­չենք Թուր­քիա­յի ներ­կա­յիս սահ­ման­նե­րը, ա­ռանց Ա­րեւմտ­յան Հա­յաս­տա­նի խնդի­րը, սի­րիա­կան Ա­լե­քանդ­րե­թի սան­ջա­կի թուր­քա­կան բռնա­զավ­թու­մը եւ քրդե­րի ո­րոշ հատ­վա­ծի ի­րա­վունք­նե­րն­ ար­ծար­ծե­լու:

       4. Նա­խա­պայ­մա­նագ­րում նշված է, որ կող­մե­րը հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լու են ա­հա­բեկ­չա­կան պայ­քար­նե­րի դեմ: Ակն­հայտ է, որ հայ­կա­կան ՀԱՀԳԲ (Ա­ՍԱ­ԼԱ) կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը եւ քրդա­կան ՔԲԿ-ն թուր­քե­րը հա­մա­րում են ա­հա­բեկ­չա­կան կա­ռույց­ներ, ին­չը դժվա­րին կա­ցութ­յան մեջ է գցե­լու ՀՀ­ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին' հե­տա­գա­յում ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քար­նե­րը (նաեւ' ար­ցախ­յան) պաշտ­պա­նե­լու հար­ցում:

       5. Ճա­նա­չե­լով Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան տա­րած­քա­յին ան­ձեռ­նամ­խե­լիութ­յան ի­րա­վունք­նե­րը' Թուր­քիա­յի Հան­րա­պե­տութ­յու­նն­ օ­րի­նա­կա­նաց­նե­լու է ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի ա­րեւմտ­յան հատ­վա­ծի բռնա­զավ­թու­մը իր կող­մից, այ­լեւ' Ար­ցախ-ԼՂՀ-ն եւ ա­զա­տագր­ված տա­րածք­նե­րը դի­տար­կե­լու է հա­յե­րի կող­մից բռնա­զավթ­ված հո­ղեր եւ այս պայ­մա­նագ­րի ե­րե­ւան գա­լուց ան­մի­ջա­պես հե­տո պաշտ­պա­նե­լու է Ադր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան տա­րած­քա­յին ան­ձեռ­նամ­խե­լիութ­յան հար­ցը: Այ­սինքն' սույն պայ­մա­նագ­րով մենք վա­վե­րաց­նե­լու ենք Հա­յաս­տա­նի ա­րեւմտ­յան ու ա­րե­ւել­յան հատ­ված­նե­րի (նաեւ' Նա­խի­ջե­ւա­նի ու Ջա­վախ­քի) բռնա­զավ­թում­նե­րը:

       6. Վա­վե­րաց­նե­լով այս նա­խա­պայ­մա­նա­գի­րը' Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը, կա­մա թե ա­կա­մա, նպաս­տե­լու է Ա­րեւմտ­յան Հա­յաս­տա­նի թուր­քաց­մա­նը, ին­չը առ այ­սօր տե­ղի չի ու­նե­նում հայ­կա­կան տա­րածք­նե­րում' թույլ զար­գա­ցած տնտե­սութ­յան եւ քրդա­կան դի­մադ­րութ­յան պայ­ման­նե­րում: Բազ­մա­թիվ թուր­քեր էլ ի վեր­ջո սպա­սում են, որ հա­յե­րը մի օր հետ կպա­հան­ջեն ի­րենց հո­ղե­րը, ո­րի վրա նրանք այդ­պես էլ չեն բնա­վոր­վում հիմ­նա­կա­նում: Այս­պես կոչ­ված հայ-թուր­քա­կան սահ­ման­նե­րի բա­ցու­մից հե­տո տնտե­սա­կան զար­գա­ցումն ան­խու­սա­փե­լի կդառ­նա եւ հայ­կա­կան հո­ղե­րը կթուր­քաց­վեն' պայ­մա­նա­վոր­ված ֆի­նան­սա-տնտե­սա­կան գոր­ծո­նով, բայց բա­ցի տնտե­սա­կան գոր­ծո­նից կփոխ­վի նաեւ հո­գե­բա­նա­կան գոր­ծո­նը, որ այդ հո­ղե­րն­ ի վեր­ջո հայ­կա­կան են, եւ կդիտ­վեն այ­լեւս թուր­քա­կան:

       7. Նա­խա­պայ­մա­նագ­րում նշված տա­րաբ­նույթ հանձ­նա­ժո­ղով­նե­րի քննար­կում­նե­րում մի­տում­նա­վոր կեր­պով կաս­կա­ծի տակ կդրվեն Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ճա­նաչ­ման հար­ցը, մշա­կու­թա­յին ու պատ­մա­կան տար­բեր ի­րո­ղութ­յուն­նե­րը, ին­չը էա­պես կթու­լաց­նի հայ­կա­կան դի­վա­նա­գի­տութ­յա­ն ­հիմ­քե­րը եւ, առ­հա­սա­րակ, հայ­կա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նում:

       Կա­րե­լի է է­լի շա­րու­նա­կել, սա­կայն այս­քանն էլ բա­վա­րար է հայ-թուր­քա­կան հոր­ջորջ­յալ նա­խա­պայ­մա­նա­գի­րը պատ­մութ­յան աղ­բա­նո­ցը նե­տե­լու հա­մար:

       Հե­տաքր­քիր է, որ նախապայ­մա­նագ­րի ա­ռա­ջադ­րու­մից հե­տո, 2 ամս­վա ըն­թաց­քում (ին­չը սույն փաս­տա­թուղ­թը վա­վե­րաց­նե­լու ժամ­կետն է), հոկ­տեմ­բե­րին հաս­նում ենք Կար­սի պայ­մա­նագ­րի ստո­րագր­ման օ­րե­րին եւ վստա­հո­րեն պի­տի նշենք, որ ստո­րագ­րե­լով նման պայ­մա­նա­գիր, մենք վերս­տին, 88 տա­րի անց վե­րա­վա­վե­րաց­նում ենք Կար­սի 1921թ.-ի խայ­տա­ռակ պայ­մա­նա­գի­րը' հա­վել­յալ խայ­տա­ռա­կութ­յուն­նե­րով ու նոր ան­վա­նու­մով:

       Կոչ ենք ա­նում նաեւ համ­այն հա­յութ­յա­նը' վե­րոնշ­յալ նա­խա­պայ­մա­նագ­րի վա­վե­րաց­մա­նը դեմ կանգ­նել ու պար­տադ­րել հայ­րե­նի իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին հե­ռու մնա­լու թուր­քա­կան եւ այլ օ­տար ու­ժե­րի օ­րի­նա­կա­նաց­ված խար­դա­խութ­յուն­նե­րից' այս­պի­սով հա­յութ­յա­նը եւ Հա­յաս­տա­նին զերծ պա­հե­լով հնա­րա­վոր վտանգ­նե­րից:

Հայ ազ­գայ­նա­կան­նե­րի հա­մախմ­բում