Հարցազրույց Քաղաքագետների միության նախագահ Հմայակ Հովհաննիսյանի հետ

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև նախաստորագրված արձանագրությունները։

-Այդ արձանագրությունները լուծում են մի խնդիր, որը ձևակերպված է որպես հայկական դիվանագիտության առաջնահերթություններից մեկը։ Անմիջապես անկախության ձեռքբերումից հետո՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի վարչակազմի օրոք, որպես առաջնային խնդիր ձևակերպվեց հարևանների հետ բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումն ու դիվանագիտական հարաբերությունների զարգացումը, մասնավորապես՝ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումը։ Հետագայում՝ Ռոբերտ Քոչարյանի օրոք, Շվեյցարիայի միջնորդությամբ, մեկնարկեցին հայ-թուրքական գաղտնի բանակցությունները։ Այդ ընթացքում Ռոբերտ Քոչարյանը դիմեց Թուրքիայի նախագահին՝ առաջարկելով ստեղծել միջկառավարական հանձնաժողով։ Խոսքը  պատմաբանների հանձնաժողովի մասին չէ, որը, ինչպես որ Թուրքիան էր պնդում։ Սակայն այդ առաջարկությունը մերժվեց Թուրքիայի կողմից, որը, որպես նախապայման, շարունակում էր պնդել պատմաբանների հանձնաժողվի ստեղծման գաղափարը՝ կտրականապես մերժելով միջկառավարական հանձնաժողովի ձևավորման  առաջարկը։ Եվ այսօր նախաստորագրված արձանագրություններում ղարաբաղյան հակամարտության և ցեղասպանության ճանաչման հարցերում որևէ նախապայման չկա, որը կվերաբերեր հայ-թուրքական հարաբերություններին։

-Այսինքն, դուք դրակա՞ն եք գնահատում այդ արձանագրությունները։

-Դրական կամ բացասական՝ պետք է գնահատեն քաղաքական կուսակցությունների ղեկավարները, կամ մարդիկ, ովքեր քաղաքական ինչ-որ դավանանք են որդեգրել։ Իսկ մենք՝ վերլուծաբաններս, շատ պարզ ու հստակ պետք է ասենք հետևյալը. եթե հայ-թուրքական սահմանի բացումը, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը դիտվում են որպես այնպիսի խնդիրներ, որոնք պետք է լուծում ստանան, ապա նշանակում է, որ այս արձանագրությունները հնարավորությունների շրջանակում այն առավելագույնն են, որին հնարավոր է և հաջողվեց հասնել։ Նաև ասվում է, թե սահմանների բացումը ձեռնտու չէ մեզ,  Հայաստանը չի կարող բաց սահմանների պարագայում դիմանալ թուրքական ներմուծվող ապրանքի մրցակցությանը և այլն։ Նաև ԵԽԽՎ բարձր ամբիոնից ՀՅԴ Գերագույն մարմնի ներկայացուցիչ Արմեն Ռուստամյանը հայտարարեց, որ հայերի և թուրքերի միջև գոյություն ունի գենետիկ անհամատեղելիություն։ Եթե այս և նման տեսակետները համարենք ելակետային, ապա ոչ թե սահմանը պետք է փակ պահել, այլև դրա ամբողջ երկայնքով չինական պատ կառուցել։

-Այս արձանագրությունների պարագայում սահմանը կբացվի՞, թե՞ ոչ։

-Ավելի ընդգրկուն պատասխանեմ՝ ավարտելով միտքս։ 21-րդ դարում գենետիկական անհամատեղելիության մասին խոսք լինել չի կարող։ Ուստի չպետք է լինեն փակված սահմաններ, չպետք է լինեն չինական կամ բեռլինյան պատեր։ Եվ սա միջպետական հարաբերությունների կարգավորման խնդիր է, որը ենթակա է լուծման։

-Խոսքը սահմանի բաց կամ փակ լինելու նպատակահարմարության մասին չէ։ Նախաստորագրված արձանագրությունները սահմանը բացելու որևէ հիմք տալի՞ս են արդյոք։ Վերջին օրերին Թուրքիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաները, իրար հերթ չտալով, հերթական անգամ սահմանի բացումը կապում են ղարաբաղյան խնդրի հետ։ Սա՛ է խնդիրը։

-Նախաստորագրված արձանագրություններն ստեղծում են որոշակի կարևոր նախադրյալներ՝ աշխատելու սահմանի բացման և հայ-թուրքական հարաբերությունների հաստատման ուղղությամբ։ Այս նպատակը հայկական դիվանագիտությունն իր առջև դրել է անմիջապես անկախությունից հետո։ Սակայն այդ նպատակին հնարավոր չի եղել հասնել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի պաշտոնավարության ժամանակ, Ռոբերտ Քոչարյանի պաշտոնավարության օրոք և հաջողվել է այսօր։ Իսկ արձանագրություններում ուղղակիորեն ոչ մի նախապայման չկա։

-Սակայն ոչ վաղ անցյալում Դուք ասել էիք, որ Սերժ Սարգսյանի «ֆուտբոլային դիվանագիտությունը» Լևոն Տեր-Պետրոսյանի «թաղումային դիվանագիտության» շարունակությունն է և բացասական էիք գնահատել տեղի ունեցածը։ Հիմա ինչ որ բա՞ն է փոխվել...

-Ես ասում եմ, որ անմիջապես անկախության ձեռքբերումից հետո հետևողական քայլեր են ձեռնարկվել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ, որոնք չեն պսակվել որևէ արդյունքով։ Այսօր ձեռնարկված քայլերը բերել են կոնկրետ արդյունքի։ Պետք է նշեմ նաև հետևյալը՝ եթե Դաշնակցությունն իսկապես ձգտում էր կանխելու այս արդյունքը, ապա, լինելով խորհրդարանում, պետք է մտածեր կոնկրետ քայլեր ձեռնարկել ազգային օրենսդրության մշակման ուղղությամբ, մասնավորապես՝ Ցեղասպանության հարցի վերաբերյալ։ Նման նախաձեռնությամբ ես 2002թ. ԱԺ-ում հանդես եմ եկել, որը, սակայն, ցավոք սրտի, չընդունվեց, և այստեղ իր ստվերային դերակատարումն ունեցավ նաև Վարդան Օսկանյանը։ Իսկ օրինագիծը վերաբերում էր 1915-1922թթ. Հայոց ցեղասպանության զոհերի պաշտպանության իրավական երաշխիքներին։ Եթե այդ նախագիծն ընդունվեր, այսօր այդ արձանագրությունների երկիմաստ մեկնաբանությունները չէին լինի։ Եվ ես, այո՛, կրկնում եմ, որ այսօր հայ-թուրքական հարաբերություններում մեր դիվանագիտությունը հասավ նրան, ինչին չէր կարողանում հասնել մինչ այժմ։ Այստեղ հարցը նաև հետևյալում է. այս արձանագրությունները պետք է վավերացվեն երկու երկրների խորհրդարանների կողմից։ Եվ եթե երկիմաստություն լիներ դրանցում, ապա Թուրքիայի իշխանությունները չէին կարողանա համոզել խորհրդարանին վավերացնել դրանք։ Այդ դեպքում մենք կարող էինք եզրակացնել, որ նրանց մտադրություններն այնքնան էլ լուրջ չեն։

-Թողնենք ՀՅԴ-ին։ Մենք այլ բան եկեք պարզենք։ Փաստորեն, նախաստորագրված արձանագրությունները Դուք համարում եք հայկական դիվանագիտության ձեռքբերո՞ւմ։

-Ցանկացած ոք, ով կարևորում է հայ-թուրքական սահմանի բացումը, Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը, պարտավոր է այս արձանագրությունները դրական ճանաչել։ Մյուս կողմից, այն մարդիկ, ովքեր գտնում են, որ սահմանի բացումն ինչ-ինչ պատճառներով հայկական կողմին ձեռնտու չէ, նրանք, ովքեր գտնում են, որ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը չի բխում մեր ազգային շահերից, նրանք այսօր իրավունք ունեն ասելու, որ սահմանի բացումը ճիշտ չէ, քանի որ դա, ասենք, խանգարելու է ծովից ծով Հայաստան ծրագրի իրականացմանը, Հայ դատի խնդրի լուծմանը։ Բայց փարիսեցիությամբ պետք չէ զբաղվել։ Չի կարելի և՛ մեխին, և՛ նալին խփել։ Կամ, ասենք, Ժիրայր Սեֆիլյանն ասում է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում Թուրքիան որպես նախապայման պետք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, պետք է ապաշխարի և այլն։ Բայց Ժիրայր Սեֆիլյանն ասում է մի բան՝ համագործակցելով ՀԱԿ-ի հետ, որն այս հարցում միանգամայն այլ դիրքորոշում ունի։ Ինչպե՞ս դա հասկանալ...

-Հայ ազգային կոնգրեսի տարածած հայտարարության մեջ նշվում է, որ նախաստորագրված արձանագրությունները զգալի տեղաշարժ են հայ-թուրքական հարաբերություններում...

-ՀԱԿ-ը չէր էլ կարող դրական չարձագանքել։ Բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում են առանց նախապայմանների նորմալ հարաբերություններ ունենալ հարևանների հետ, չեն կարող չտեսնել այս արձանագրություններում եղած դրականը։ Քանի որ այս արձանագրություններում չի նշվում և ոչ մի նախապայման, ապա մեր դիվանագիտությունը կարող է հասնել արդյունքի։ Եթե ուշիմ գտնվենք, եթե հետևողական լինենք, ապա որոշակի արդյունքների կարելի է հասնել, այսինքն՝ առանց նախապայմանների սահմանների բացմանն ու դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։ Ինչ վերաբերում է մտահոգություններին, ապա այս արձանագրություններում ուղղակիորեն ոչ մի նախապայման նշված չէ։

Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը