2013 թվականի հունվարի 19-ին, Հրանտ Դինքի սպանության 6-րդ տարելիցին, Բոստոնի «Արմենիան Ուիքլի» շաբաթաթերթի խմբագիր Խաչիկ Մուրադյանը Անկարայում տեղի ունեցած կլոր սեղանի ժամանակ հանդես եկավ դասախոսությամբ:

Թուրք ձախակողմյան մտավորականների և գործիչների կողմից կազմակերպված այս միջոցառմանը Մուրադյանը Հայոց ցեղասպանության արդարության նյութն արծարծեց թուրքերեն լեզվով:

Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք դասախոսությունն ամբողջությամբ:

Ինչպե՞ս թուրքերենն ինձ հասավ:

Ես այն չսովորեցի իմ կենսագրական թերթիկում լեզու ավելացնելու համար:

Թուրքերենն ինձ հասավ ծննդյանս օրը. ես այն չէի խնդրել, սակայն նաև չէի կարող մերժել:

Եկավ՝ տատիկիս ձայնով:

Ձեզ համար թուրքերենը մայրենի լեզու է, ինձ համար՝ տատիկիս լեզուն:

Պապերս Ցեղասպանությունը վերապրելուց հետո՝ Լիբանան հասան ընչազուրկ, իրենց կյանքը վերակառուցելով ոչնչից: Նրանք կյանք շնորհեցին ծնողներիս:

Իսկ երբ ես ծնվեցի, ինձ տվեցին այն քիչ բաներից մեկը, որ կարողացել էին իրենց հետ բերել Կիլիկիայից՝ թուրքերենը:

Ձեզ համար թուրքերը մայրական սիրո լեզուն է:

Ինձ համար՝ մահվան և ընչազրկության լեզուն:

Իմ թուրքերենը մահվան և ընչազրկության բեռ է կրում՝ Ադանայից, Քիլիսից, Կոնիա Էրեյլիից և Հասանբեյլիից. իմ պապերի գյուղերից ու քաղաքներից:

Եվ այսօր առաջին անգամ ամբիոնից ես խոսում եմ այս լեզվով:

Այսօր առաջին անգամ վերադարձնում եմ մահվան և ընչազրկության լեզուն:

Եվ փոխարենը՝ արդարությա՛ն լեզուն եմ պահանջում

***

Վեց տարի առաջ՝ այս օրը, Բոստոնում արթնացա հեռախոսազանգի ձայնից: Մայրս էր՝ Լիբանանից:

Բոթը հաղորդեց:

Այդ պահին միակ բանը, որ կարողացա անել, նստել և հետևյալ նամակը գրելն էր:

 Սիրելի՛  Հրանտ,

Հավատում եմ, որ ջուրն արդեն իր հունը գտել է, և դու գտել ես նրանց, որոնց մենք կորցրել ենք  92 տարի առաջ:

Քեզանից խնդրանքներ ունեմ:

Իմ կողմից ողջագուրվիր Գրիգոր Զոհրաբի հետ: Ասա նրան, որ իր նորավեպերը կրկին ու կրկին կարդում եմ այն օրից, երբ դրանք հայտնաբերեցի:

Ողջույններս փոխանցիր Դանիել Վարուժանին: Ասա նրան, որ նա իր բանաստեղծություններով լուսավորեց պատանեկությունս և շարունակում է  ոգևորել հոգիս ու էությունս:

Հրա՛նտ, մի մոռացիր Սիամանթոյի հետ հույսի երգեր երգել:

Ասա նրանց, որ նրանք մեր դարակներում են, մեր գրասեղանների վրա, նրանց խոսքերն ու բառերը մեր շուրթերին են ու մեր հոգիներում:

Ասա նրանց, որ հավատում եմ, վստահ եմ՝ դու էլ, որ մի օր նրանք ներկա պիտի լինեն նաև թուրքերի դարակներում, գրասեղանների վրա, շուրթերին ու սրտերում:

Մի օր նրանց արձանները, նաև՝ քոնը, պիտի կանգնեցվեն Պոլսում:

Մի՛ մոռացիր Կոմիտասի հետ աղոթել, և ասա նրան, որ մի օր հայ կանայք կրկին պիտի երգեն Արևմտյան Հայաստանի գյուղերում:

Խնդրո՛ւմ եմ, գտի՛ր պապերիս: Ասա նրանց, որ մենք մեզ հետ տանում ենք նրանց անունները ու սերը այն հողի նկատմամբ, որը երբեք չլքեցին, իսկ մենք երբեք չտեսանք:

Հրա՛նտ, համբուրի՛ր օրհնյալ ճակատները՝ 1915 թվականի Մեծ եղեռնի յուրաքանչյուր նահատակի:

Ասա նրանց, որ մենք պիտի շարունակենք քայլել իրենց երազների ճանապարհով, որովհետև իրենց երազները նաև մեր երազներն են:

Ասա նրանց, որ անապատները պիտի ծաղկեցնենք իրենց հիշատակների բուրմունքով:

Ասա նրանց, որ, որ Թալեաթից մինչև Սամասթ՝ մենք վերապրողներ ենք:

Ասա նրանց, որ բոլորս Զոհրաբ, Վարուժան, Սիամանթո, Կոմիտաս և Հրանտ ենք:

Սիրով`

ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

***

Գրել էի, թե բոլորս Զոհրաբ, Վարուժան, Սիամանթո, Կոմիտաս և Հրանտ ենք:

Տարիներ անցան: Բայց դեռևս չեմ կարողանում հաշտվել «Բոլորս Հրանտ ենք, բոլորս հայ ենք» կարգախոսի հետ, որը հազարավոր մարդիկ կրկնում էին Հրանտի թաղման ժամանակ և դրանից հետո:

Հրանտի սպանությունից մի քանի օր անց, իր հիշատակին նվիրված դասախոսության ժամանակ միայն հստակն ու ակներևը դարձյալ շեշտելու համար չէր, որ ասացի, թե ո՛չ ոք Հրանտ Դինք չէ. միայն մի հոգի տեսա այդ մայթի վրա՝ երեսն ի վար փռված: Նա միայնակ էր: Ո՞ւր էին այդ օրը մյուս հրանտ դինքերը:

Այդ վճռորոշ օրվանից հետո, չգիտեմ՝ հանցանքի՞ թե՞ զայրույթի զգացումով համակված Թուրքիայում Հրանտին ճանաչողներից շատերն իրենց ձայնը բարձրացրին: Իսկ շատերը, որոնք Հրանտին չէին ճանաչում, ծանոթացան նրա կյանքին ու մահվանը, և այդ փոխեց իրենց կյանքը:

Բայց, չնայած զգացումների և թանաքի բոլոր զեղումներին, Թուրքիայում և նրանից դուրս ընդվզման ալիքին, և «Բոլորս Հրանտ Դինք ենք, բոլորս հայ ենք» անընդհատ կրկնություններին, այսօր Հրանտը նույնքան միայնակ է, որքան վեց տարի առաջ՝ այդ մայթի վրա:

Որովհետև արդարությունը միա՛կ իսկական դարմանն է այդ միայնության:

Իսկ հանցավորները մնացել են ազատության մեջ:

Ոչ ոք Հրանտ Դինք չէ: Նույնիսկ ինքը՝ Հրանտ Դինքը, հաճախ իր անձը չէ: Որովհետև չէր կարող լիովին իր անձը լինել՝ իբրև մտավորական և, ավելին, իբրև հայ՝ Թուրքիայում:

Ուրեմն ոչ ոք Հրանտ Դինք չէ:

Եվ ոչ ոք  էլ, ի դեպ, հայ չէ:

2010 թվականի ապրիլի 24-ին, երբ Պոլսում խոսում էի մի խումբ մտավորականների և գործիչների առջև, պատգամը, որ փորձեցի փոխանցել, հետևյալն էր. չի կարելի կիսել, գզալ և հասկանալ հայի իրավիճակը, և մենք, վերջին հաշվով, դրա կարիքը չունենք:

Թուրքիայի ազգային տնտեսությունը մեծ մասամբ կառուցվել է հայության բռնի ընչազրկման հետևանքով. Թուրքիայի և Հայաստանի միջև այսօրվա ուժի անհավասարությունը նույն այդ ընչազրկման արդյունքն է: Եվ այդ ընչազրկության բեռն անիմաստ է դարձնում ցավը կիսելու ւ և հասկանալու փորձերը, որքան էլ դրանք անկեղծ լինեն:

Բայց կա՛ առաջընթաց արձանագրելու ուղի: Հայոց տառապանքը հասկանալու համար պետք է սկսել ընչազրկման գերագույն կետից՝ Դեր Զորի ավազներից:

Եվ իսկական լուծումը կսկսվի միայն այն պահից, երբ ընչազրկման լեզուն փոխարինվի արդարության լեզվով:

Եկե՛ք չխոսենք մեր ընդհանուր անցյալի մասին:

Եկե՛ք չխոսենք, թե ինչպես ենք  հայերն ու թուրքերը նույն ճաշերն ուտում:

Խաղաղության ուղին տոլմայով չի անցնում, այլ արդարության միջով:

Չխնդրե՛նք ուրիշներին, որ հայերի ու Հրանտի բարեկամները դառնան:

Այստեղ՝ այս սրահում, այս երկրում և ամբողջ աշխարհում Հրանտը և հայերը բազմաթիվ բարեկամներ ունեն: Սակայն երբեք բավարար չէ ուրիշներից պահանջել հայերի տառապանքը ճանաչել: Կարևորն ու անհետաձգելին արդարությունն է:

Հետևաբար, այսօր, այստեղ, մահվան և ընչազրկության լեզուն վերադարձնում եմ ձեզ:

Եվ, փոխարենը, իմ տատերիս և պապերիս՝ Խաչատուր և Մելինե Մուրադյանների, Արտաշես և Աղավնի Ղարիբյանների անունից պահանջում եմ արդարությա՛ն լեզուն:

Խաչիկ Մուրադյան 

«Արմենիան Ուիքլի» շաբաթաթերթի խմբագիր

Արևելահայերենի վերածեց` Ռուզաննա Ավագյանը