Անցյալ տարի Լոս Անջելեսի Դաշնային դատարան երկու առանձին հայց է ներկայացվել ընդդեմ Թուրքիայի Հանրապետության և իր երկու խոշոր բանկերի՝ 1915 թվականի ցեղասպանությունից հետո հայերից առգրավված կալվածքի դիմաց փոխհատուցման պահանջով:

Առաջինը խմբային հայց էր, որով պահանջում էին միլիարդավոր ԱՄՆ դոլարի հասնող գումարներ Թուրքիայի Հանրապետությունից, Ziraat բանկից և Թուրքիայի կենտրոնական բանկից, որոնք անհիմն հարստացել էին ցեղասպանության ժամանակ տեղահանված և կոտորված հայերին պատկանող գույքի իրացման հաշվին:

Երկրորդ դատական գործով, որը հարուցվել էր երեք ամերիկահայերի կողմից, պահանջվում էր 64 միլիոն ԱՄՆ դոլար` Ադանայում, Թուրքիայում առգրավված կալվածքի համար և ևս մի քանի միլիոն՝ անցած 60 տարիների ընթացքում ԱՄՆ կառավարության կողմից հայ հայցվորների ընտանիքներին պատկանող հողի վրա կառուցված ռազմավարական «Ինչիրլիք» օդային բազան օգտագործելու համար կուտակված վարձավճարի և տոկոսագումարների համար:

Երբ այս երկու դատական գործերը հարուցվեցին, Թուրքիայի կառավարությունը և իր երկու բանկերը ծաղրեցին այդ մեղադրանքները՝ պնդելով, որ ԱՄՆ դատարաններն իրավունք չունեն դատելու ուրիշ կառավարությունների գործողությունները: Դատավարությունները արգելափակելու համար թուրքական կողմը հրաժարվեց ընդունել իրավական փաստաթղթերը, որը դատական գործին ընթացք տալու առաջին քայլն է համարվում:

Երկար մուկն ու կատու խաղալուց հետո, թուրք պաշտոնատարները վերջապես ստացան դատարանի փաստաթղթերը, որոնք նրանց փոխանցվեցին Անկարայում ԱՄՆ դեսպանատան միջոցով Պետական դեպարտամենտի պահանջով:

Դժկամությամբ ընդունելով դատարանի թղթերը՝ Թուրքիայի Հանրապետությունը հրաժարվեց ներկայանալ ԱՄՆ Դաշնային դատարան՝ չնայած Պետական Դեպարտամենտի զգուշացումներին, որ դատարան չներկայանալու դեպքում դատարանը կարող է վճիռ արձակել իրենց բացակայությամբ: Այնուամենայնիվ, Թուրքիայի բանկերը, վախենալով նման ճակատագրի արժանանալուց, շտապեցին ներկայանալ դատարան և ներկայացրեցին միջնորդություն դատական գործերը կասեցնելու պահանջով:

Իրենց կողմից ներկայացրած դիմումներում, բանկերը հանդես եկան զանազան առարկություններով՝ պնդելով, որ ԱՄՆ դատարանները չունեն նման իրավասություն, քանի որ թուրքական կողմն ունի ինքնիշխանության անձեռնմխելիություն: Նրանք պնդեցին, որ դատական գործերը չպետք է շարունակվեն, քանի որ գոյություն ունի 1934 թվականի Անկարայի համաձայնագիրը, «քաղաքական հարցի դոկտրինը»,  սպառնում են ԱՄՆ-Թուրքիա հարաբերություններին, գոյություն չունեն բավարար ապացույցներ, որ հայցվորները առգրավված գույքի սեփականատերերի ժառանգներն են և անցել է վաղեմության ժամկետը:

Զարմանալիորեն թուրքական բանկերը ընդունեցին, որ նույնիսկ, եթե Թուրքիայի Հանրապետությունն առգրավել է հայկական կալվածքները, ապա միջազգային իրավունքը բացառում է նմանատիպ հայցերի ներկայացումը, քանի որ Թուրքիան խլել է «կալվածքներն իր իսկ քաղաքացիներից»:

Բանկերի փաստաբանները խայտառակ մի առաջարկ արեցին` պահանջելով, որ Հայոց ցեղասպանության զոհերի կտակները ստուգվեն որոշելու համար առգրավված կալվածքների օրինական ժառանգներին: Զոհերի կտակի բացակայության դեպքում, փաստաբաններն առաջարկեցին ուսումնասիրել համապատասխան օրենքներ տեսնելու համար, թե ովքեր իրականում իրավունք ունեն ստանալու իրենց կալվածքները:

Որպես հայցվոր հանդես եկող հայկական կողմի փաստաբանները հակառակվեցին թուրքական առարկություններին և դատարանին խնդրեցին մերժել միջնորդությունը: Հայցվորները պնդեցին, որ Ամերիկայի Միացյալ Նահագներում Ziraat բանկի մասնաճյուղը մասնավոր առևտրային բանկ է և ոչ մի իրավունք չունի ինքնիշխանության անձեռնմխելիության իրավունքի: Ավելին, «ցեղասպանությունը կամ գույքի թալանը երբեք չի համարվում պետության կողմից օրինական գործողություն: Դա քաղաքականության հետ ոչ մի կապ չունի, քանի որ այս գործի նպատակն է վերադարձնել հավատարմագրային կառավարմամբ տնօրինվող գույքի վաճառքից և(կամ) վարձակալությունից ստացված անհիմն օգուտները: Ի վերջո, տվյալ դեպքում չի կիրառվում վաղեմության ժամկետը, քանի որ գույքը տնօրինվում է հավատարմագրային կառավարմամբ և դրանք չվերադարձնելը կշարունակի վնաս պատճառել»: Փաստաբանները նաև պնդեցին, որ վաղեմության ժամկետը չի կիրառվում պատերազմական հանցագործությունների կամ մարդկության դեմ իրականացված հանցագործությունների դեպքում:

Հակադրվելով բանկերի պնդումներին՝ խմբային հայցի գործով փաստաբանները պնդեցին, որ արտաքին ինքնիշխան անձեռնմխելիության ակտը չի բացառում Միացյալ Նահանգներում տնտեսական գործունեություն իրականացնող օտարերկրյա անձանց քրեական հետապնդումը, որն իրականացրել է և՛ Թուրքիայի Հանրապետությունը և՛ այդ երկու բանկերը տարիներ շարունակ:

Հայկական կողմի փաստաբանները նաև պնդեցին, որ թուրք դատապաշտպանները ստահոդ հայտարարություններ են արել` ասելով, որ միջազգային օրենքն ի զորու չէ օտարերկրյա պետությունների «իրենց քաղաքացիների նկատմամբ իրականացված հանցանքների համար»: Ընդհակառակը, «միջազգային իրավունքն արգելում է պետություններին յուրացնել քաղաքացիների գույքը ցեղասպանության և մարդու իրավունքների խախտումների ժամանակ»:

Լսումը նախատեսված է դեկտեմբերի 19-ին՝ որոշելու համար թուրքական բանկերի՝ երկու դատական գործերը կասեցնելու միջնորդությունն ընդունելու հարցը: Եթե դատարանը մերժի թուրքական միջնորդությունը և հայկական կողմը հաղթի հերթական դատավարության ժամանակ, ապա դատարանը կարող է որոշում կայացնել, որ երկու բանկերի ԱՄՆ ակտիվները բռնագրավվեն հայցի արժեքի չափով և հանձնվեն Հայոց ցեղասպանության իրավազուրկ զոհերի ժառանգներին, որպես արդարացի փոխհատուցում:

Հարութ Սասունյան

«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի խմբագիր

Թարգմանիչ՝ Կարինե Գևորգյան