Մինչև 1918 թվականի մայիսի 15-ը Անդրկովկասում հարձակման համար Օսմանյան կայսրությունն ուներ 9 լավ զինված հետևակային դիվիզիա՝ մոտավորապես 55-60 հազար զինվոր:

Սակայն, թուրքական պլանների բարդությունների պատճառով 9 դիվիզիաներից միայն 5-ը (30000 մարդ) կարողացավ մասնակցել Անդրկովկասյան հարձակմանը։

Հայերը կարողացել էին թուրքերի դեմ 20000 զինվոր դուրս բերել, բացի այդ, հայկական հրամանատարությունն ուներ 1000 հոգանոց հեծելազոր՝ բաժանված երկու գնդի։

Հայկական զորքերի մեծ մասը ուներ անկանոն պատերազմի փորձ և գերազանց իմացություն այն տեղանքի, որտեղ պետք է տեղի ունենար ճակատամարտը, ինչը պետք է համոզեր հայ զորավարներին օգտագործել պարտիզանական պատերազմի ոճ: Հայաստանի տարածքը նպաստավոր էր պարտիզանական պատերազմի համար։

Նման պատերազմի համար հայերն ունեցել են հիանալի զորավարներ, ինչպիսիք են Անդրանիկը, Դրոն և Համազասպը։ Պարտիզանական ռազմավարությունը չէր կարող խանգարել թուրքերին գրավել հաղորդակցության հիմնական ուղիները, սակայն կարող էր դժվարացնել և վտանգավոր դարձնել դրանց շարունակական օգտագործումը։ Ավելին, պարտիզանական ռազմավարությունը համապատասխանում էր հայաստանյան իրավիճակի քաղաքական կարիքներին, քանի որ այն ապաստան էր տալիս հայ գյուղացիական բնակչության զգալի հատվածին դժվար նվաճելի շրջաններում, որոնք սպասում էին միջազգային քաղաքականության փոփոխություններին:

Արդեն Բաթումիում բանակցային գործընթացի ժամանակ, Ալեքսանդրապոլի գրավումից հետո, թուրքական ուժերը առաջ էին շարժվել երեք ուղղություններով.

- հարավային - դեպի Սարդարապատ՝ Էրիվան ճեղքելու նպատակով;

- արևելյան - Ղարաքիլիսա;

-հարավ-արևելք` դեպի Բաշ-Ապարան և հետագայում դեպի Էրիվան:

Հայերի պաշտպանությունը ղեկավարում էին.

-Ֆ. Նազարբեկով (Ղարաքիլիսայի և Դիլիջանի միջև)

-Դ. Կանայան (Բաշ-Ապարան՝ Էրիվան առաջխաղացմամբ)

-Մ. Սիլիկովը և Դ.Բեկ-Փիրումյանը (Սարդարապատ):

Սարդարապատի ուղղությամբ հայկական զորքերի գլխավոր ղեկավարությունը վստահվել է գեներալ Մովսես Սիլիկյանին։ Նրան ենթակա էին 5-րդ և 6-րդ հրաձգային գնդերը, 4-րդ հրաձգային գնդի մեկ գումարտակ, Վանի կամավորների 1-ին և 2-րդ գնդերը, մեկ հեծելազորային գունդ, ընդհանուր 6-ից 7 հազար մարդ: Ճակատամարտի պահին Սիլիկովի խումբը համալրվել է չորս կամավորական գումարտակներով, սակայն թուլացել էր 1000 ընտրյալ հրաձգայինների Բաշ-Ապարան ուղղություն ուղարկելով։ Թուրքական և հայկական զորքերի թիվը մոտավորապես հավասար էր։

Հայկական ստորաբաժանումների թիկունքի ապահովումն ու Էրիվանի պաշտպանությունը վստահվել էր Արամ Մանուկյանին։

Զորքերը ղեկավարում էին փորձառու հայ հրամանատար, գեներալ-մայոր Մովսես Սիլիկյանը և նրա տեղակալ, Սարդարապատի ջոկատի հրամանատար, գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանը։

Մայիսի 21-ին արեւմուտքից թուրքերը հասան Սարդարապատի մատույցները, իսկ մայիսի 22-ին հյուսիս-արեւմուտքում գրավեցին Ամամլու կայարանը, որտեղից նրանց առջեւ բացվեց դեպի Էրիվան տանող ճանապարհը։

Մայիսի 21-ից 28-ն ընկած ժամանակահատվածում հայկական կանոնավոր զորքերին և աշխարհազորայիններին հաջողվեց Բաշ-Ապարանի մոտ կանգնեցնել թուրքերին, իսկ Սարդարապատի ճակատամարտում թուրքական զորքերը լիովին ջախջախվեցին և ստիպված նահանջեցին Ալեքսանդրապոլ։ Միաժամանակ Բաթումից հյուսիս Չոլոկի գետի վրա թուրքերը կանգնեցվեցին վրացական զորքերի կողմից՝ մեծ կորուստներով։

Մայիսի 24-25-ին Վրաստանի Ազգային խորհրդի գործադիր կոմիտեի նիստում ընդունվել էր հովանավորչության մասին գերմանական առաջարկը։ Մայիսի 25-ին գերմանական զորքերը մտան Վրաստան։

Սարդարապատի ճակատամարտում հայոց հաղթանակի նշանակությունը

Մի շարք պատմաբաններ այս ճակատամարտը համարում են ոչ միայն Հայաստանի վրա օսմանյան զորքերի հարձակումը կասեցնելու, այլ նաև հայ ժողովրդի լիակատար ոչնչացման կանխարգելման, ինչպես նաև հայկական պետականության վերականգնման հնարավորություն:

Բրիտանացի պատմաբան Քրիստոֆեր Ուոքերի կարծիքով, եթե հայերը պարտվեին ճակատամարտում, ապա «միանգամայն հնարավոր է, որ Հայաստան բառը պահպանվեր միայն որպես պատմական աշխարհագրության տերմին»։

Կան նաև այլ գնահատականներ, օրինակ, Ալենն ու Մուրատովը նշում են, որ Սիլիկովն ու Դրոն, ունենալով թվային հավասարություն թուրքերի հետ, Սարդարապատում և Բաշ-Ապարանում միակ հաջողություններն ունեցան հայ-թուրքական եռշաբաթյա պատերազմում, սակայն իրավիճակը մնաց վտանգավոր՝ պատերազմի գլխավոր ճակատամարտում Նազարբեկովի պարտության պատճառով, - Ղարաքիլիսայում:

Ընդհանուր առմամբ, երեքշաբաթյա հայ-թուրքական պատերազմին հատկացվել էր օսմանյան չորս դիվիզիա, և, ըստ Ալենի և Մուրատովի, դժվար թե կարելի է ասել, որ հայերը կարողացան շատ բան անել թուրքական ծրագրերին խանգարելու համար։ Ըստ պատմաբանների, հայերը Սարդարապատի ճակատամարտում հաղթանակով, կարողացան միայն իրավունք ստանալ բանակցելու թուրքերի հետ Բաթումում, որպես անկախ պետություն ունենալու քաղաքական սուբյեկտի ներկայացուցիչ: Մուրատովի կարծիքով, թուրքերի համար շատ ավելի մեծ խոչընդոտ էին վրաց ղեկավարների քաղաքական մանևրները, ովքեր կարողացան համոզել գերմանացիներին քաղաքականապես դադարեցնել Անդրկովկասում թուրքերի էքսպանսիոնիստական ​​ծրագրերը։

Ամփոփելով այս գնահատականները՝ կարող ենք արձանագրել հետևյալը.

Առաջին

Սարդարապատի ճակատամարտում տարած հաղթանակը, հայությանը փրկեց ֆիզիկական բնաջնջումից և 12000 հազար քառակուսի մետրի սահմաններում պետականություն ունենալու օրինական իրավունք ստացավ։ Այսինքն՝ այնքան տարածք, որտեղ կանգնած էր հայ զինվորը։

Երկրորդ

Սարդարապատի ճակատամարտի գլխավոր հերոս կարելի է համարել լեգենդար զորավար Մովսես Սիլիկովին։ Հենց նա էլ այս հիմնական ուղղությամբ զորքերի հրամանատարն էր։ Նրան օգնում էր իր տեղակալ, Սարդարապատի ջոկատի հրամանատար, գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանը։

Երրորդ

Անչափ կարեւոր դերակատարում է ունեցել նաեւ հետագայում Առաջին հանրապետության ներքին գործերի նախարար դաձած Արամ Մանուկյանը։ Նա անմիջականորեն չի մասնակցել մարտերին, սակայն, ապահովել է թիկունքը՝ անխնա ճնշելով հանրապետության ներսում մահմեդական ապստամբներին և խուճապի մատնված Հայաստանի բնակիչներին վարակազմակերպելով ու դիմադրության պատրաստելով ։ Պատկերավոր ասած՝ նա այն ժամանակ հայ «Ստալինն» ​​էր, իսկ «Ժուկովի» դերում՝ գեներալ Սիլիկովն էր։ Տաղանդավոր հրամանատար, որին մոռացել է հայ պատմագրությունը.

Չորրորդ

Ռազմաճակատի երկրորդական հատվածում՝ Բաշ-Ապարանի ուղղությամբ, հայկական ուժերը ղեկավարում էր ոչ պակաս տաղանդավոր գեներալ Դրաստամատ Կանայանը /Դրոն/։ Որը հաղթեց և պաշտպանեց Երևանը թիկունքից։

Հինգերորդ

Ճակատի երրորդ ուղղությամբ՝ Դիլիջան-Ղարաքիլիսա հատվածում հայերը պարտվեցին։ Այստեղ ճակատի հրամանատարը գեներալ Նազարբեկովն էր։ Նույն Նազարբեկովը, ով կատարեց Անդրկովկասի ֆեդերացիայի ղեկավար Չխենկելիի հրամանը և Կարսը առանց կռվի հանձնեց թուրքերին։ Ըստ երևույթին, դա էլ իր դերը խաղաց, որտեղ հայ զինվորներն ավելի քիչ էին վստահում գեներալին, ով ընդամենը մի քանի շաբաթ առաջ Կարսը առանց կռվի հանձնեց թուրքերին, նույնիսկ դա անհայտ պահելով Անդրկովկասի Սեյմի հայ պատգամավորներից:

Պատերազմում հաղթանակի կամ պարտության մեջ մեծ դեր են կատարում զիվորների քանակը, զինամթերքի որակն ու զինվորական մանևրների հմտությունները:

Սակայն ոչ պակաս դեր են կատարում, նաև այլ գործոնները, օրինակ զինվորի հավատը իր հրամանատարի նկատմամբ:

Առանց այդ հավատի, ոչ մի պատերազմ հաղթանակով չի պսակվում:

Դա վկայեց նաև 1992-94 թվականների հայ-ադրբեջանական պատերազմը, որտեղ հայկական կողմը զենք զինամթերքի առումով ավելի քան 20 անգամ զիջում էր ադրբեջանցիներին, սակայն վերը նշված այլ գործոնների առկայության արդյունքում վերջում հաղթանակ տարավ:

Վերադառնալով մեր այսօրվա օրակարգին, նշենք, որ առանց հավատի՝ երկրի ղեկավարի հանդեպ, ոչ մի պետություն, ժողովուրդ հաղթանակի և հաջողության չի հասնի:

Այսինքն, այսօրվա Հայաստանի համար Նիկոլ Փաշինյանից ազատվելը անհրաժեշտ, սակայն դեռ ոչ բավարար պայմանն է, որ երկիրն ունենա ապագա:

Երվանդ Բոզոյան

Աղբյուրը՝ zham.am