Վարկերը, որքան էլ թանկ փողեր լինեն, լրացուցիչ «թթվածին» են մատակարարում տնտեսությանը։ Սակայն վերջին շրջանում մեր տնտեսությունը կորցրել է նաև վարկունակությունը։ Բանկերում մեծ գումարներ են կուտակվել, բայց տնտեսությունը չի կարողանում դրանք կլանել։

Զարմանում ես, որ այս ֆոնին Նիկոլ Փաշինյանը չի դադարում կրկնել, թե ադրբեջանական ագրեսիայի պատճառներից մեկն էլ Հայաստանի տնտեսության առաջընթացն է։ Ի՞նչ առաջընթացի մասին կարող է խոսք լինել, երբ տնտեսությունը հայտնվել է պարտքային ծուղակում։

Վերջին տարիներին տնտեսությունն այնքան են ծանրաբեռնել վարկային բեռով, որ այն այլևս ի վիճակի չէ նոր ծանրություն վերցնել ու ստիպված է բավարարվել եղածով։

Տնտեսության վարկունակության վատացում սկսեց նկատվել համավարակից հետո, երբ ֆինանսական աջակցության անվան տակ այնքան ծանրաբեռնեցին տնտեսությունը, որ այն հայտնվեց վարկային ուժեղ ճնշման տակ։ Հաջորդող շրջանում նվազեց վարկերի ներհոսքը։ Թեև այս տարի որոշ աճ կա, հիմնականում դրամային վարկերի տեսքով, այնուհանդերձ աճի տեմպը շատ ցածր է։ Բազմաթիվ ոլորտներում հոսքերը կրճատվել են։ Այն դեպքում, երբ բանկերում մեծ քանակությամբ փող կա կուտակված։

Փող կա, բայց տնտեսությունը չի կարողանում կլանել։ Դրա հետևանքով ֆինանսական համակարգի համար արտառոց իրավիճակ է ստեղծվել. բանկային ավանդները գերազանցում են տրամադրված վարկերի ծավալը։

Սա աբսուրդային իրավիճակ է։ Փողը չի մտնում տնտեսության մեջ։ Տնտեսության մեջ ներդրվելու փոխարեն՝ գնում է բանկային համակարգ, որտեղից կրկին ներդրումների չի վերածվում ու մնում է բանկային համակարգում։

Բանկային համակարգում ավելցուկային միջոցներ են կուտակվել, որոնք չեն տեղաբաշխվում տնտեսության մեջ։

Վերջին տվյալներով, բանկերում առկա է շուրջ 4 տրիլիոն 170 մլրդ դրամի ավանդ։ Այսօրվա փոխարժեքով այն գերազանցում է 10 մլրդ դոլարը։

Անցած տարվա վերջի համեմատ բանկային ավանդներն ավելացել են 146 մլրդ դրամով։

Շուրջ 4 տրիլիոն 170 մլրդ դրամ ավանդների դիմաց բանկային համակարգի վարկային պորտֆելը կազմել է 3 տրիլիոն 589 մլրդ դրամ։ Ավանդները 581 մլրդ դրամով գերազանցել են տեղաբաշխված վարկերի ծավալը։ Այդքան գումարը տնտեսությունից գնացել է բանկեր ու չի վերադարձել, որովհետև տեղաբաշխվելու տեղ չկա։ Տնտեսությունն ի վիճակի չէ այն կլանել։

Այս երևույթը, իհարկե, նոր չէ։ Այն նկատվում է վերջին 1-2 տարիներին։ Բայց խնդիրը գնալով սրվում է։ Բանկային ավանդներն ավելի արագ են աճում, քան վարկերը։ Եթե չլինեին շուկայի մեկ-երկու հատվածներ, ապա հիմա տարբերությունն ավելի մեծ կլիներ։ Բանկային վարկերի դեռևս նկատվող թույլ աճի վրա էական ազդեցություն ունեն շինարարությունը, մասնավորապես՝ բնակարանային շինարարությունը, ու հիպոթեքային շուկան։ Բանկերը մի կողմից՝ վարկավորում են կառուցապատողներին, որպեսզի նրանք կարողանան շինարարություն իրականացնել և բնակելի շենքեր կառուցել, մյուս կողմից՝ հիպոթեքի միջոցով վարկավորում են հաճախորդներին, որպեսզի ապահովեն այդ բնակարանների իրացումը։

Սա այն քիչ վարկային շուկաներից է, որտեղ ակտիվություն կա, այն էլ՝ բարձր ակտիվություն։

Բայց դա նաև լուրջ ռիսկեր է բերել իր հետ։ Հիպոթեքը մեր երկրում էապես ծանրացել է։

Վերջին տվյալներով, բանկային համակարգի հիպոթեքային վարկերն անցնում են 739 մլրդ դրամից։

Միայն այս տարվա ընթացքում դրանք ավելացել են ևս 75 մլրդ դրամով։

Որքան մեծանում է հիպոթեքի պորտֆելը, այնքան մեծանում է նաև պետության ֆինանսական բեռը՝ եկամտային հարկի գումարների վերադարձման տեսքով։ Դրանք արդեն ահռելի ծանրություն են կուտակել պետական բյուջեի վրա։ Տարեկան հսկայական միջոցներ են հատկացվում եկամտային հարկի գումարները վերադարձնելու համար։ Այս տարի դրանք կանցնեն 35 մլրդ դրամից։

Այդքան գումար բյուջեից դուրս է գալիս, որպեսզի հասարակության համեմատաբար վճարունակ հատվածը՝ եկամտային հարկի արտոնության միջոցով, բնակարան ձեռք բերի, երբեմն՝ մի քանի հատ, ու վարձով տա։

Այս ծրագիրը վաղուց դուրս է եկել սոցիալական լինելուց և ծառայում է որոշ մարդկանց բիզնես հետաքրքրություններին, որոնց օժանդակում են իշխանությունները։ Այն պարագայում, երբ եկամտային հարկի տեսքով վերադարձվող այդ հսկայական գումարների շրջանակներում պետությունը կարող էր ոչ պակաս լուրջ սոցիալական ծրագրեր իրականացնել։

Դժգոհում են, որ գումարներ չկան սոցիալական խոցելի խմբերին օժանդակելու համար, բայց հսկայական միջոցներ են ծախսում, որպեսզի ապահովեն եկամտային հարկի հետվերադարձը։

Իշխանությունների այս մոտեցումը ծանրացրել է ոչ միային բյուջեի ֆինանսական բեռը, այլև խնդիրներ է ստեղծել բանկային համակարգի համար։ Այդ խնդիրները սկսել են անհանգստացնել նաև Կենտրոնական բանկին։

Հնարավոր հետևանքներից խուսափելու համար՝ քայլեր են արվում հիպոթեքային վարկավորումը սահմանափակելու ուղղությամբ։ Այդ քայլերից մեկն է հիպոթեքի թանկացումն է։

Վերջին շրջանում հաճախ կարելի է լսել, որ հիպոթեքային վարկերը թանկացել են։ Սա հարկադրված քայլ է՝ հետագա խնդիրներից խուսափելու համար։

Բանկերի հիպոթեքային վարկերի պորտֆելը չափից շատ է ծանրաբեռնվել, ու դա մի օր կարող է լուրջ ցնցումներ առաջացնել ամբողջ համակարգում։ Բանկերը, իհարկե, հակված են հիպոթեքային վարկերի տրամադրմանը, որովհետև այլ ոլորտներում գումարների տեղաբաշխման հնարավորությունները սահմանափակվել են։ Պահանջարկ գուցե կա, բայց կա նաև վճարունակության խնդիր։ Ու դա ստիպում է բանկերին հեռու մնալ այդպիսի շուկաներից։

Փոխարենը՝ պահանջարկը շարունակում է բարձր մնալ հիպոթեքի դեպքում, որքան էլ թվում է, թե ռիսկերը հավասարակշռված են՝ հիպոթեքային վարկերն ապահովագրված են ձեռք բերվող բնակարանների գրավադրմամբ։ Բայց դա դեռ չի նշանակում, որ խնդիրներ չեն կարող լինել։

Անշարժ գույքի շուկան տաքանում է։ Արագորեն բարձրանում են գները, որոնք կապված են եկամտահարկի վերադարձով պայմանավորված պահանջարկի արհեստական խթանման և արտաքին հատվածից եկած նպաստավոր միջավայրի հետ։ Անշարժ գույքի վարձակալության գների բարձրացումը շատերի մոտ հեշտ փող աշխատելու ախորժակ է բացել։ Նրանք հակված են հիպոթեքով բնակարան ձեռք բերել և վարձով տրամադրել։ Բայց այդ սպասումները կարող են չարդարանալ, երբ նվազի վարձակալության պահանջարկը, նաև գինը։ Նման հեռանկարը իրական կդառնա ռուս-ուկրաինական հակամարտության ավարտից հետո։ Ու այդ ժամանակ շատերը կարող են կանգնել վարձակալության տալու հեռանկարով՝ իրենց վարկային պարտավորությունները սպասարկելու դժվարությունների առաջ։

Մյուս խնդիրն էլ կարող է առաջանալ մարդկանց եկամուտների նվազման հետևանքով, որոնք մեծապես պայմանավորված են արտաքին հատվածից եկող սպառողական պահանջարկով։

Մեր տնտեսության ուղղակի ազդեցությունն այս գործընթացների մեջ շատ փոքր է։ Առաջիկայում ևս կշարունակի այդպիսին լինել։ Տնտեսության այն աճերը, որոնք այսօր արձանագրվում են, հեռանկարային չեն։ Ինչպես վկայում են բանկային ֆինանսների տեղաշարժերը, խնդիրները մի բան էլ խորանում են։ Կապիտալը դուրս է մնում տնտեսական գործընթացներից, ինչը վատագույն երևույթն է՝ ինչպես ֆինանսական համակարգի, այնպես էլ՝ տնտեսության համար։

Հակոբ Քոչարյան

Աղբյուրը՝ 168.am