ԲՀԿ առաջնորդ Գագիկ Ծառուկյանի հետ հանդիպումից հետո Փաշինյանը կանխատեսելիորեն հայտարարեց, որ Հայաստանում տեղի կունենան արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ: Ընտրություններ այն պայմաններում, երբ դեռ չգիտենք 44-օրյա պատերազմի զոհերի ստույգ թիվը, երբ գերիների վերաբերյալ տվյալներ հստակ չկան: Ի վերջո, ընտրությունները կանցկացվեն այն քաղաքական ուժի կողմից, որը կեղծել է մի ամբողջ պատերազմի ընթացքը և արդյունքները: Հասկանալի է, որ շատերը կարծում են, որ Հայաստանում ընտրությունները կանցկացնի Փաշինյանին աննախադեպ աջակցություն ցուցաբերած Թուրքիան: Անկարայի համար սա ևս մեկ հնարավորություն է երկրում իրավիճակն ապակայունացնելու այն աստիճանի, որ այն հասցնվի քաղաքացիական պատերազմի եզրին: Հասկանալի է նաև, որ այս պայմաններում կրկին ակտիվացել են խոսակցություններ այն մասին, որ Անկարան և Բաքուն ռազմական ճանապարհով կարող են լուծել «մասնատվող Հայաստանի հարցը»:

Հունական «The Greek City Times» թերթը դեռ շաբաթներ առաջ հոդված էր հրապարակել, որը վերաբերում էր ադրբեջանական զորքերի հնարավոր մոտալուտ հարձակմանը Սյունիքի մարզի վրա, «նպատակ ունենալով ստեղծել «միջանցք», որը, իբր, խոստացել էին Բաքվին 44-օրյա պատերազմից հետո»: Իրականությունն այն է, որ հունական թերթում սույն հոդվածի տպագրությունից առաջ և նույնիսկ 44-օրյա ղարաբաղյան պատերազմից առաջ Անկարայի և Բաքվի ծրագրերն Արցախի ու Սյունիքի վերաբերյալ հայտնի էին: «Պոլիտէկոնոմիա» հետազոտական ինստիտուտի կայքում 2020-ի ամռանը մանրամասն ներկայացվեց թուրքական «Ալթայի»[1] ծրագիրը: Պաշտոնական Անկարայի կողմից այս ծրագիրը մշակվել էր դեռ 2000 թ.: Ծրագիրը, որը խնդիր էր դնում «լուծել Արցախի և Սյունիքի խնդիրը» 2021 թ.:

Ծրագրի նպատակն է ամբողջովին «ապամոնտաժել» հայկական պետականությունը, որպեսզի Անկարան կարողանա Ռուսաստանին պարտադրել տարածաշրջանային նոր աշխարհաքաղաքական իրողություններ: Իրողություններ, որոնցում հայկական պետականությունը պետք է գոյություն ունենա ինչպես առանց Արցախի, այնպես էլ առանց Սյունիք: Այլ կերպ ասած, Բաքվի և Անկարայի գործողությունների ծրագիրը ձևակերպվել է տասնամյակներ առաջ, և այժմ մենք տեսնում ենք այս ծրագրի իրագործման փուլերից միայն մեկը (այդ փուլերն էին 2008 թ. Մարտի 1-ի ողբերգական իրադարձությունները, ՊՊԾ գնդի գրավումը 2016-ին, «հեղափոխությունը» 2018-ին և 2020-ի պատերազմը Արցախում): Հասկանալի է նաև, որ բացի ռազմական սցենարով Զանգեզուրի և Արցախի խնդրի լուծումից, այսօր Թուրքիան կարող է փորձել «լուծել հայկական խնդիրը» այլ մեթոդներով: Ավելին, 2020-ի նոյեմբերին Մոսկվան տապալեց Անկարայի ծրագրերը՝ ամբողջությամբ զավթել Արցախի տարածքները, և նույնիսկ ռազմական ներկայություն ստացավ Արցախում ու Ադրբեջանում, ուստի այլ մեթոդներով «հարցի լուծումը» դառնում է էլ ավելի արդիական:

Տնտեսական էքսպանսիա

Ինչպես արդեն նշվեց, մինչև 2021 թ. գարնան սկիզբը Թուրքիային չհաջողվեց ամբողջությամբ լուծել «Ղարաբաղի խնդիրը»: Պաշտոնական Մոսկվան և անձամբ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը միջամտեցին գործին: Այս առումով տրամաբանական է, որ պաշտոնական Անկարան և Բաքուն կարող են փորձել «հայկական հարցը լուծել» տնտեսական լծակների՝ տնտեսական էքսպանսիայի միջոցով: Ավելին, Թուրքիան արդեն իսկ հիմա ունի նման փորձի՝ երրորդ երկրի մի ամբողջ շրջանի հաջող տնտեսական էքսպանսիայի օրինակ: Վրաստանը բոլորիս աչքի առաջ է:

Էքսպանսիայի պատմական հիմքերը

2016-ի հոկտեմբերին Ռեջեփ Էրդողանը հայտարարել է[2], որ Թուրքիայի շահերի ոլորտն ընդգրկում է Իրաքը, Սիրիան, Լիբիան, Ղրիմը, Ղարաբաղը, Ադրբեջանը, Բոսնիան և այլ «եղբայրական շրջաններ»: Նա նշել էր, որ շատ պատմաբաններ կարծում են, որ Թուրքիայի սահմանները պետք է ներառեն Կիպրոսը, Հալեպը, Մոսուլը, Էրբիլը, Քիրքուքը, Բաթումը, Սալոնիկը, Վառնան, Արևմտյան Թրակիան և Էգեյան կղզիները:

Խոսելով մեր տարածաշրջանի մասին, Էրդողանի խոսքերն ուշագրավ են ինչպես Արցախի, այնպես էլ Բաթումի՝ «թուրքիայի շահերի ոլորտում» ընդգրկելու առումով:

Թուրքիայի հետարքրությունների «դարավոր պոչը» Բաթումի և Աջարիայի նկատմամբ բազմիցս ակտիվորեն դրսևորվել է 20-րդ դարում:

Նախքան Մեծ հայրենական պատերազմի մեկնարկը, Թուրքիան, Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ միասին, ծրագրում էր[3] գրավել Բաթումը և Աջարիան, իսկ 1941-ից հետո Երրորդ Ռեյխը դարձավ թուրքերի դաշնակիցը: Թուրքիայի դաշնակիցները փոխվում էին, սակայն, ծրագրերը` գրավել Բաթումը, որը գտնվում է Սովետա-թուրքական սահմանից 25 կմ հեռավորության վրա, և ամբողջ Աջարիան` ոչ: Միևնույն ժամանակ, կարևոր է նշել, որ ռազմական էքսպանսիայի ռազմավարություն մշակելիս նախատեսվում էր ապավինել տեղի բնակչությանը` մահմեդական վրացիներին, որոնք, ըստ Թուրքիայի կառավարության ծրագրերի, պետք է աջակցեին «իրենց պատմական հայրենիքի հետ վերամիավորմանը»:

Աջարիան այսօր

1950-ականների կեսերից Թուրքիայի և ԽՍՀՄ-ի հարաբերություններում սկսվեց նոր շրջան, և մինչ ԽՍՀՄ փլուզումը, թուրքական կողմը նոր փորձեր չձեռնարկեց ռազմական ճանապարհով «լուծել Աջարիայի հարցը»: Խորհրդային Միության փլուզումով սկսվեց Վրաստանի և Աջարիայի պատմության նոր շրջանը, և Թուրքիայի համար բացվեց «նոր հնարավորությունների պատմական պատուհանը»:

Թուրքիայից դեպի Աջարիա ճանապարհի վրա կարելի է կիլոմետրերով տեսնել սննդամթերքով, մրգերով և բանջարեղենով, շինանյութերով լի բեռնատարներ: Թուրք զբոսաշրջիկներով լի ավտոբուսներ: Սա է Աջարիայի բնութագիրը 2021 թվականին: Թուրքիան այսպես որոշեց ենթարկեցնել իրեն Վրաստանի մի մասը, և դա անում է ոչ միայն տնտեսական լծակները, այլ նաև «փափուկ ուժի» գործիքները կիրառելով:

Թուրքիայի ազգային հետախուզական կազմակերպությունը՝ «MIT»-ը, Թուրքական միջազգային համագործակցության և զարգացման գործակալության` «TIKA»-ի քողի ներքո, իբր մարդասիրական նախագծեր իրականացնելով Աջարիայում, վրացական տարածքում տեղակայել է թուրքամետ հասարակական կազմակերպությունների մի ամբողջ ցանց:

«TIKA»-ն վերահսկում է նաև տեղական իսլամական բնակչության հետ աշխատանքը, նպաստում է մադրեսեների (медресе) և մզկիթների ստեղծմանը:. 2021 թ.-ի դրությամբ, մադրեսեների և իսլամական կրթական հաստատությունները թիվն անցնում է մի քանի հարյուրից (տեղացիները խոսում են 400 դպրոցի մասին): Կարևոր է նաև, որ Աջարիայի դպրոցների լավագույն շրջանավարտներն ուսումը շարունակում են Թուրքիայում: 2006-2008 թվականներին, կրթություն ստանալով Թուրքիայում, նախկին ուսանողները Վրաստանում հիմնել են մի շարք թուրքամետ երիտասարդական կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Խուզուրը», «Վրաստանի մահմեդականների հասարակությունը» և այլն:

Հայաստանը դեռ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ չի հաստատել Թուրքիայի հետ, սահմանները փակ են, «TIKA»-ն չի աշխատում մեզ մոտ, բայց դա չի խանգարում մի շարք հայ պաշտոնյաների և պատգամավորների աշխատել թուրքական «MIT»-ի հավանական մեկ այլ ստորաբաժանման՝ Թուրքական պատմության հիմնադրամի` «Tarih Vakfı»-ի հետ[4]: Մասնավորապես, խոսքը «Իմ քայլը» իշխող խմբակցության պատգամավոր Մարիա Կարապետյանի և ԿԳՆ աշխատակից Լիլիթ Մկրտչյանի մասին է: Թուրքիան դեռ «պաշտոնապես Հայաստանում չէ», բայց և տարիներ շարունակ ակտիվորեն աշխատանքներ է իրականացվում ...

Թուրքական «MIT»-ի գործունեության կարեւոր կետն Աջարիայում իսլամական մզկիթների վերականգնումն է: 1921 թվականին (մինչ Վրաստանի խորհրդայնացումը) Աջարիայում կար 158 մզկիթ: Բնակչության իսլամացման գործընթացում կարևոր դեր է խաղում կրոնական տոների ժամանակ անապահով ընտանիքներին անհատույց օգնությունը: Նման բարեգործության համար միջոցները հատկացվել են արդեն նշված «TIKA» գործակալության կողմից:

Թուրքական կողմն իր սեփական միջոցներով Վրաստանում կառուցել է նաև հիդրոէլեկտրակայան: ՀԷԿ-ը կառուցել է թուրքական «Achar Energy 2007 Inc.» ընկերությունը և այն Վրաստանի սահմանամերձ լեռնային շրջանում երեք նմանատիպ կայանների կասկադի մաս է կազմում:

Սաակաշվիլիի նախագահությունից ի վեր, Աջարիայում թույլատրված էր խաղատնային բիզնեսը: Հիմա արդեն հենց Թուրքիայի տարածքից է սկսվում Աջարիայի խաղատների գովազդը: Վրաստանի նախագահն ինքը 2000-ականների կեսերին խոստացել էր, որ «Բաթումը վերածվելու է «վրացական Լաս Վեգասի »... Բայց Լաս Վեգասում մեկ այլ բան նույնպես կարևոր է. Վեգասը ոչ միայն մեծ թվով խաղատներ են, մեծ շահումներ ...Ինչպես Նեվադայում, Աջարիայում շատ «հիմնարկներ» կան, որոնք նման են հասարակաց տների և կոչվում են «մերսման սրահներ»:

Տնտեսություն, մշակույթ, կրոն, կրթություն, քաղաքացիական հասարակության հատված, Աջարիայի քաղաքական կուսակցություններ՝ այս ամենն այսօր ավելի շատ կախված է Անկարայից, քան Թբիլիսից: Այն, ինչ նացիստներն ու թուրքերը ծրագրում էին անել զենքով 1942-1943 թվականներին, Էրդողանն արեց մինչև 2021 թվականը փողերով, ներդրումներով, հասարակական կազմակերպությունների ցանցով և «փափուկ ուժի» այլ գործիքներով:

Վերջաբան

Անկեղծ ասած, վերոհիշյալ սցենարներից մեկի իրականացումը, ըստ որի՝ Թուրքիան կարող է կամ պատերազմով, ինչպես գրել է հունական «The Greek City Times»- ը, կամ էլ տնտեսական էքսպանսիայի միջոցով լուծել «հայկական հարցը», ոչ այլ ինչ է, քան հայկական պետականության փլուզում, կամ ավելի պարզ ասած՝ Հայաստանի ոչնչացումն աշխարհի քաղաքական քարտեզից:

Ցավոք, ժամանակակից հայ մարդու հոգեբանությունը, որը դաստիարակվել է 30 տարվա անկախության «էլիտայի» կողմից, այնպիսին է, որ «իմպուլս-արձագանք» սխեման ավելի արագ է գործում, երբ արտաքին գրգռիչը «էլեկտրաէներգիայի գնի բարձրացումն է, կամ տրանսպորտում երթեւեկելու սակագինն է», քան այն դեպքը, երբ այդ «գրգռիչը» պետության ոչնչացման սպառնալիք է:

44 օր տևած պատերազմը և դրան նախորդած Փաշինյանի ղեկավարման 2,5 տարիները հանգեցրին այն փաստի, որ Հայաստանում գրեթե մեկ երրորդ դար գոյություն ունեցող «քաղաքական ռեժիմը» ​​ոչնչացվեց, և ոչինչ դրա փոխարեն չստեղծվեց այդ ռեժիմի «ավերակերի» վրա: Ռեժիմի փլուզումը հղի է պետության փլուզմամբ: Հարկ է նշել, որ նույնիսկ մեր նորագույն պատմությունը մեզ սովորեցնում է, որ պետության փլուզումը միանգամայն իրական է. նայեք ԽՍՀՄ պատմությանը: Կարևոր ասպեկտն այստեղ այն է, որ Խորհրդային քաղաքական ռեժիմի փլուզումը նախորդեց ԽՍՀՄ՝ որպես մեկ քաղաքական միավորի փլուզմանը:

ԽՍՀՄ փլուզումն արագացավ` պայմանավորված «քաղաքական ռեժիմի» բարեփոխելու փորձով: Ֆորմալ տեսանկյունից «Պերեստրոյկայի» նպատակը ԽՍՀՄ քաղաքական ռեժիմի վերափոխումն էր: Գործնականում սա ենթադրում էր քաղաքական համակարգում երկու բարեփոխման իրականացում. պետական ​​վարչական ապարատի օպտիմալացում, կուսակցական կառույցների վարչական գործառույթներից հեռացում: Սակայն իրական կյանքում ամեն ինչ բերեց քաղաքական էլիտայի իրական պառակտմանը: Իշխանության համար տարբեր էլիտար խմբերի պայքարը հանգեցրեց «պետական ​​իշխանության ինստիտուտների կաթվածահարմանը», ինչը, իր հերթին, հանգեցրեց երկրում տեղի ունեցող գործընթացների վերահսկողության կորստին:

Արդյունքում, երկրի տարբեր քաղաքական-պետական միավորները սկսեցին առանձնանալ Մոսկվայից, ինչ-որ փուլում զինվորականները փորձեցին իրենց ձեռքը վերցնել իշխանությունը («Օգոստոսյան պուտչ»), այս ամենն ուղեկցվում էր միջէլիտար պայքարով: Արդյունքում պետությունը փլուզվեց: Այլ կերպ ասած՝ քաղաքական ռեժիմի փլուզումը հանգեցրեց պետության փլուզմանը: Ծանոթ իրավիճակ է, չէ՞:

Իհարկե, Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական, ռազմական, ակադեմիական էլիտան (ներողություն «էլիտա» բառի համար) կարող է շարունակել ձևացնել, թե պետությունում ամեն ինչ ընթանում է իր բնականոն հունով: Ոմանք կարող են նույնիսկ շարունակել պլաններ կազմել համագործակցել գործող կառավարության հետ արտահերթ ընտրությունների կամ Խորհրդարանում առկա ստատուս քվոն պահպանելու հարցում:

Նրանցից ոմանք, լինելով քաղաքական գործընթացի մասնակիցներ, կարող են շարունակել հեռու մնալ իրական քաղաքականությունից: Այնուամենայնիվ, բոլորը պետք է հասկանան մի բան, որ եթե «Սովետական ​​Միության քաղաքական ռեժիմի» փլուզմանը հաջորդեց ԽՍՀՄ փլուզումը՝ որպես միասնական պետական միավորի, ապա ինչու այդ բախտին չի կարող արժանանալ հայկական պետականությունը, որն ունի ավելի քիչ ռեսուրսներ արտաքին սպառնալիքներին դիմակայելու համար:

Խորհրդային Միությունը նույնպես փորձեց հիմնարար խնդիրները լուծել «ընտրությունների» միջոցով: 1990-ի մարտին ԽՍՀՄ-ում տեղի ունեցան առաջին և վերջին նախագահական ընտրությունները: Բայց, ինչպես 1990-ին` Գորբաչովի օրոք, անցկացված ընտրությունները չլուծեցին խնդիրները, այնպես էլ 2021-ին` Նիկոլի օրոք, կայանալիք ընտրությունները չեն լուծի քաղաքական ռեժիմի ոչնչանալու խնդիրը:

Նույնիսկ պատերազմից հետո, Արցախի կորստից հետո, անվտանգության համակարգի կործանումից հետո, Սյունիքի կորստի սպառնալիքի ներքո, հայկական քաղաքական «էլիտան» (ներողություն էլիտա բառի համար) չի գիտակցում, որ պարտավոր է հաղորդակցվել հասարակության հետ: Նա պարտավոր է հասարակությանը տալ ապագայի շոշափելի և իրատեսական հեռանկարային ծրագիր: Որ վերնախավը պետք է կնքի հասարակության հետ նոր համաձայնագիր: Նախորդ «պայմանագիրն» ուժի մեջ էր մինչև 2018 թվականը, և եթե մենք պարզեցնում ենք դրա բովանդակությունը, ապա այս «պայմանագիրը» կառուցվել է հետևյալ բանաձևի շուրջ. «ընտրական գործընթացի յուրաքանչյուր փուլում ստանում ես 10 հազար», իսկ «մենք շարունակում ենք բաշխել եւ տնորինել երկիր բոլոր նյութական բարիքները»:

Անհրաժեշտ է նոր համաձայնագիր, որը նյութական բարիքների բաշխումը կդնի ավելի «արդար ուղղու» վրա, կլուծի «սեփականության լեգիտիմության» խնդիրը և բնակչության ավելի լայն շերտերին հնարավորություն կտա ազդել նշված «նյութական բարիքների վերաբաշխման վրա»:

Ընդդիմության քաղաքական վերնախավը պատերազմից հետո չկարողացավ դա անել, կկարողանա՞ն դա անել ընտրությունների մրցավազքի ժամանակ: Ավելին, քաղաքական աքսիոմա է, որ երբ ընտրություններին մասնակցում են միմյանց թշնամի ընկալող ուժերը, այս ընտրությունների արդյունքն այնքան անկանխատեսելի կարող է լինել, որ երկիրը կարող է ներքաշվել քաղաքացիական պատերազմի մեջ: Եվ դա մեծապես պարզեցնելու է ցանկացած ռազմավարական խնդրի լուծումը Անկարայի և Բաքվի համար: Հենց սրանից կարելի է եզրակացնել, որ Հայաստանում ընտրությունները կազմակերպվելու են Թուրքիայի կողմից:

Մենք շուտով կիմանանք այս հարցերի պատասխանները: Սակայն ակնհայտ է, որ եթե այս խնդիրը չլուծվի, և եթե քաղաքական էլիտան պատասխանատվություն չվերցնի երկրի ապագայի համար՝ հասարակությանը տրամադրելով սոցիալական խնդիրների լուծման և տնտեսության զարգացման ծրագիր, ապա երկիրը կվերանա աշխարհի քաղաքական քարտեզից, քանի որ Փաշինյանի պոպուլիստական ​​իշխանությունը կեղծիքներով կարող է վերարտադրվել ընտրությունների ժամանակ: Եվ այդ ժամանակ «թուրքական յաթաղյանը» կլուծի տարածաշրջանի հայերի խնդիրը: Իսկ «Սյունիքը կորցնելու 2 տարբերակը» վերափոխվելու է «Հայկական պետականությունը ոչնչացնելու և տարածաշրջանում հայերին բնաջնջելու» մեկ տարբերակի:

Բենիամին Մաթևոսյան

քաղաքագետ

Աղբյուրը՝ politeconomy.org

[1] http://politeconomy.org/2020/07/03/%d5%a9%d5%b8%d6%82%d6%80%d6%84%d5%ab%d5%a1%d5%b5%d5%ab-%d5%b0%d5%a1%d6%80%d5%b1%d5%a1%d5%af%d5%b4%d5%a1%d5%b6-%d5%a3%d5%a1%d5%b2%d5%bf%d5%b6%d5%ab-%d5%ae%d6%80%d5%a1%d5%a3%d5%ab%d6%80%d5%a8-%d5%b0/

[2] http://ru.saqinform.ge/news/29525/Erdogan-mosul-i-batumi-prinadleZali-turcii-karabaK-krim-i-azerbajdZan-vKodAt-s-sferu-naSiK-interesov-.html

[3] https://vpoanalytics.com/2021/03/03/turetskaya-ekspansiya-v-gruzii-ot-pozdnego-berii-i-do-nashih-dnej/?fbclid=IwAR0fYJoyqnnOCHwjS6MC2rfgK2CxhSW5VoCtwZzQn_kvU-Y2bvdN32ini6g

[4] http://yerkir.am/news/view/209894.html