Արցախյան շարժման 33-ամյակի առթիվ Անկախ-ը զրուցել է իրավապաշտպան, «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ Ավետիք Իշխանյանի հետ։

-Պարոն Իշխանյան, փետրվարի 20-ը խորհրդանշորեն համարվում է Արցախյան շարժան 33-րդ տարին։ Ի՞նչ կարող ենք արձանագրել Շարժումից 33 տարի անց։ Որո՞նք էին մեր գլխավոր ձեռքբերումները և ի՞նչ ունենք այսօր։

-Նախ երևակայության ժանրից էր, որ Խորհրդային միության պայմաններում հնարավոր է Արցախը միանա Հայաստանին, որովհետև այդպիսի փորձեր բազմիցս եղել էին, և որևէ արդյունք չէր գրանցվել: Արցախյան հարցը սառեցված հակամարտություն էր ոչ թե 90-ականներից սկսած, այլ սկսած 1921 թվականից։ Իմ մանկության, երիտասարդության ժամանակ ես միշտ լսել եմ պատմություններ այդ հակամարտության մասին, և աներևակայելի էր, որ այդ հարցը կարելի է լուծել:

Մյուս աներևակայելի հարցը Հայաստանի անկախության հարցն էր։ Ճիշտ է, նման երազանք խորհրդային տարիներին հայ ժողովրդի մեծ մասը չուներ, բայց զարմանալիորեն 1988-ին ողջ ժողովուրդը ոտքի կանգնեց և բարձրացրեց Արցախի սառած հակամարտության հարցը, որից հետո կամաց-կամաց ամրապնդվեց նաև Հայաստանի անկախության հարցը։ Եվ բոլոր դժվարություններով, զոհերի գնով մեր շարժումն ավելի ու ավելի վճռական դարձավ ու փաստորեն հասավ իր երկու մեծ նպատակներին։ Այո, զարմանալիորեն այդ երկու հարցն էլ լուծվեց․ մեկը՝ դե յուրե, մյուսը՝ դե ֆակտո: Արցախի հարցի դե յուրե լուծման համար ժամանակ էր, և այդտեղ պետք էր վճռականություն ու նպատակ:

Այսօրվա մեր ողբերգությունը, մեր մղձավանջն այն է, որ ոչ միայն կորցրեցինք Արցախը, այլև լուրջ վտանգի տակ է հայոց պետականությունը։ Այսինքն այն երկու արժեքները, այն նվաճումները, որոնց համար 1988 թվականին մենք ոտքի ելանք, ուղղակի փոշիացան:

-Ինչո՞ւ կորցրինք այդ ձեռքբերումները։ Պատահականությո՞ւն էր, դիտավորությո՞ւն, թե՞ սխալների հետևանք։

-Ես կարող եմ ասել, որ այս ամենի հիմքերը դրվեցին դեռևս 1990-ական թվականներին, երբ մեր հասարակության մի որոշակի հատված՝ հենց առաջին նախագահի գլխավորությամբ, չէր հավատում մեր հաղթանակներին: Բայց նույնիսկ 1998 թվականի իշխանափոխությունից հետո Արցախի հարցի ուղղությամբ պետական լուրջ քաղաքականություն չգնաց, և հասարակության որոշակի զանգվածներ, որոնք քանի գնում, ավելի էին ակտիվանում, տարբեր հարթակներում խոսում էին զիջումների, հանձնելու մասին, այն դեպքում, երբ պարտված մեր հակառակորդը որևէ զիջման պատրաստ չէր: Ես ներկա եմ գտնվել տարբեր հարթակներում տարբեր քննարկումների, որտեղ նկատել եմ, որ ի տարբերություն հայ քաղաքական-հասարակական գործիչների, լրագրողների՝ ադրբեջանցի նույնիսկ վտարանդի քաղաքական գործիչները երբեք համաձայն չէին Արցախի անկախ կարգավիճակին, որովհետև Ադրբեջանում այդ ուղղությամբ լուրջ պետական քաղաքականութուն էր տարվում, մեզ մոտ՝ ոչ:

Ի վերջո այդ պարտվողական գաղափարն իր գագաթնակետին հասավ 2008 թվականին, բայց նույնիսկ այդ ճգնաժամը հաղթահարելուց հետո իշխանությունները ձեռնամուխ չեղան Արցախի հարցում ճիշտ քաղաքականություն վարելուն, և հետևանքը եղավ այն, որ ի վերջո այդ գաղափարը կրող ավելի միջակ, որևէ արժեք չունեցող խումբը 2018-ին եկավ իշխանության: Այս իշխանությունն արդեն հետևողականորեն հարցը բերեց նրան, որ 1988 թվականին ժողովրդին ոտքի հանած այդ արժեքները ոտնահարվեն ու փոշիացվեն:

-Ո՞րն էր Արցախի հարցի լուծման Ձեր բանաձևը։

-Ես բազմիցս ասել եմ՝ չկարծեք, որ Արցախը հանձնելով ամեն ինչ կվերջանա, Զիջողն ամեն ինչ է զիջում: Եթե ամբողջ աշխարհը Հայաստանին վերաբերում էր հարգանքով, ապա դրա գլխավոր պատճառը Արցախի հարցում մեր ունեցած հաջողություններն էին:

Արցախյան հարցում մեր այս պարտությունը բերեց նրան, որ այսօր վտանգված է նաև մեր մյուս ձեռքբերումը՝ Հայաստանի պետականությունը։ Միգուցե հոռետեսական հնչի, բայց հրաշք պետք է լինի, որ մենք վերականգնենք մեր պետականությունը։ Հրաշք ասելով՝ ի նկատի չունեմ ինչ-որ աստվածային միջամտություն, այլ նվիրյալների կողմից այս վիճակը չհանդուրժելը, ինչպես եղել է Հայոց պատության տարբեր ժամանակաշրջաններում։ Այսօր այնպիսի այլասերված վիճակ է ժողովրդի բավականին մեծ հատվածների մեջ, որ նրանք ոչ միայն ազգային, այլև մարդկային արժեքներ էլ չունեն, բացի իրենց օրվա նյութական հարցից, որը, սակայն, նույնպես վտանգի տակ է։ Եթե կարճ ասեմ՝ ապա 33 տարի առաջվա այն նպատակը, այն նվաճումները, որի շուրջ ողջ ժողովուրը համախմբվել էր, այդ ամենը ոչնչացավ։

Պարտվողական հոգեբանությունը, այդ կեղծ խաղաղասիրական հոգեբանությունը, որ կար և զարմանալիորեն շարունակվում էր նաև պարտությունից հետո, ես կանվանեմ ուղղակի ազգային անլիարժեքության բարդույթ։

Պատմության մեջ բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ պայմանական ասած՝ ավելի թույլ պետությունը հաղթել է իրենից մի քանի անգամ ավելի հզորին։Օրինակները բազմաթիվ են, սկսած անտիկ դարաշրջանի հայտնի 300 սպարտացիների պատմությունից՝ շարունակած արդեն մեր դարաշրջանում՝ Ֆինլանդիայի ինքնապաշտպանությունը հզոր ԽՍՀՄ-ի դեմ, Վիետնամի ինքնապաշտպանական պատերազմը աշխարհի գերհզոր ԱՄՆ-ի դեմ։ Եվ այն բոլոր մտավարժանքները, թե մեր դիմացինն ուժեղ էր, դրա համար պարտվեցինք, ընդամենը ազգային անլիարժեքության բարդույթի արդարացում է։

-Այսինքն, Դուք չե՞ք կիսում այն միտքը որ եթե ժամանակին ինչ-որ զիջումների կամ փոխզիջումների գնացած լինեինք, ապա հնարավոր կլիներ խուսափել այս աղետից։

-Ես այս հարցին այլ տեսակետից կմոտենայի։ Նախ հիշենք, որ առաջին նախագահի ժամանակ գնում էր «զիջումներ առանց որևէ ապագայի» թեզը։ Բայց եթե դու գնում ես միակողմանի զիջումների, ապա ի՞նչ երաշխիք ունես, որ դրան հաջորդելու է հակառակորդի զիջումը։ Իսկ եթե դու արդեն զիջել ես, դու հոգեբանորեն պարտված ես, դու կզիջես մինչև վերջ։ Ընդհանրապես, երբ գնում ես բանակցությունների, պարզ է, որ չպետք է հանդես գաս զիջումներին դեմ։ Բայց մի կարևոր հարց կա․ Արցախյան հարցի բանակցություններում, օրինակ, Արցախի անկախության կամ Ադրբեջանի կազմից դուրս նրա կարգավիճակի հարցը պետք է պարզվեր ոչ թե մեր կողմից որոշակի զիջումներից հետո, ինչպես որ բանակցել են թեկուզ Սերժ Սարգսյանի օրոք, այլ հարցը պետք է դրվեր այսպես՝ մեր կողմից զիջումներ կլինեն միայն այն պարագայում, երբ նախևառաջ կլուծվի Արցախի անկախության հարցը։

Լավ իմանալով Ադրբեջանի դիրքորոշումը՝ ես նաև հասկանում եմ, որ ադրբեջանական կողմը երբեք չէր համաձայնի դրան։ Այսինքն, դու միջազգային բանակցություններին մասնակցում ես և ասում, որ դեմ չես զիջումներին՝ իմանալով հանդերձ, որ հակառակ կողմը չի համաձայնելու։ Իսկ այդ ընթացքում ժամանակն օգտագործում ես քո օգտին՝ զարգացնելով ու հզորացնելով ամբողջ Արցախն ու ազատագրված տարածքները։

Եթե Հայաստանում լիներ Արցախի հարցի նկատմամբ այդ պետական քաղաքականությունը, ապա չէր լինի նաև պետական պաշտոնյա կամ պաշտոնյայի զավակ, որը բանակում ծառայած չլիներ։ Ցավոք, նման պաշտոնյաներ և պաշտոնյաների «սիրասուն» զավակներ կային նախկին իշխանությունների օրոք, իսկ այսօրվա իշխանություններին կարելի է ուղղակի բնութագրել որպես դասալիքների իշխանություն։ Կամ եթե խորհրդարանում հայտնվում է անձ, որը կեղծել է իր փաստաթղթերը, որ խուսափի ծառայությունից և մի բան էլ կուսակցություն է հիմնում, ապա պարտությունը դրված էր մեր հոգեբանության մեջ։

-Այսօր ի՞նչ նոր նպատակ պետք է ձևակերպել կամ գուցե հին նպատակը պետք է նորովի վերաձևակերպել, որի շուրջ մեր ժողովուրդը նորից կհամախմբվի, ինչպես 1988 թվականին։

-Շատ պարզ բան կարող եմ ասել․ հնարավո՞ր է արդյոք վերականգնել ազգային արժանապատվությունը։ Իսկ ազգային արժանապատվություն նշանակում է ոչ միայն Արցախ, այլ նշանակում է Սյունիք, նշանակում է պետականություն։ Բայց մի բան էլ պետք է հաշվի առնել․ նման իրավիճակներում երբեք չպետք է հույսը դնել մեծամասնության վրա։ Շատ դեպքում հասարակության փոքր հատվածը, էլ չեմ ասում՝ անհատներն են շատ բան որոշում։ Եթե վճռական, նվիրյալ անհատներ ունենանք և նրանց հետևող վճռական փոքրամասնություն, ապա հնարավոր է այս իրավիճակից դուրս գալ։

-Կա՞ն այդ վճռական նվիրյալները։ Դուք տեսնո՞ւմ եք նրանց մեր քաղաքական էլիտայում, հասարակության մեջ։

-Ես տեսնում եմ, բայց մի ցավալի փաստ էլ եմ տեսնում՝ այդ նվիրյալների համախմբում առայժմ չկա։

-Փաստորեն, 33 տարի անց մեր նպատակը մենք պետք է վերաձևակերպենք որպես կորցրած արժանապատվության վերականգնո՞ւմ։

-Այո։ Փլուզված նպատակների և կորցրած արժանապատվության վերականգնում։ Ցավոք այսուհետ դա պետք է դառնա մեր նպատակը։