Հարցազրույց երգահան Վահան Արծրունու հետ

–Գրեթե բոլոր երկրներում կան մտավորականներ, ովքեր հեղինակություն են հասարակության համար։ Մեր երկրում այդպիսի հեղինակություններ կա՞ն։

–Նայած՝ ինչ մասշտաբ նկատի ունեք։ Եթե մենք վերցնենք միայն մեր երկրի չափանիշով, նույն գրականության կամ գիտության մեջ, իհարկե, կան։ Իսկ եթե մենք համեմատության մեջ դնենք համաշխարհային անունների հետ, ես մի քիչ ավելի վերապահորեն կնայեի։ Այդ նույն գրականության բնագավառում, ենթադրենք, Բրոդսկու մասշտաբի անհատականություն, որը և՛ քաղաքցիական հստակ դիրքորոշում ունենար, և՛ արվեստի մեջ լուրջ նվաճումներ, նման պոետ մենք չունենք։

–Նկատի ունեմ այնպիսի հեղինակություններ, որոնց խոքը հասարակության համար արժեք ունի, որոնց տեսակետը օրինակ կարող է ծառայել։

–Իհարկե՝ կան, չեն կարող չլինել։ Յուրաքանչյուր բնագավառում։ Բավական է մի քիչ խորանանք կամ փորձենք մարդկանց ճանաչել, կտեսնենք, որ այդ հեղինակությունները կան։ Ուրիշ բան, որ խնդիրը կոմունիկացիայի բացակայության մեջ է։ Այդ մարդկանց խոսքը կամ գործը հետագայում հասանելի չէ հանրության համար, կամ երբ որ հասնում է, հանրությունը չի կարող ճիշտ կողմնորոշվել, որովհետև նախևառաջ այդ անհատականություններին ճշգրիտ գնահատական չի կարող տալ՝ հանրությունը չափանիշից զուրկ է, երկրորդը՝ չի կարող հասկանալ խորությունը և բովանդակությունը դիրքորոշման։ Յուրաքանչյուր խոշոր գիտնական, արվեստագետ չի կարող չունենալ քաղաքացիական որոշակի դիրքորում։ Վերցնենք երաժշտության բնագավառում։ Ես ճանաչում եմ այնպիսի երաժիշտների, ովքեր հստակ իրենց դիրքորոշումն ունեն։ Օրինակ՝ Արամ Թալալյանը՝ թավջութակահար, կամ հրաշալի երաշժտագետ Մհեր Նավոյանը, ով հստակ քաղաքացիական դիրքորոշում ունի, շատ լայն մտահորիզոն ունի և յուրաքանչյուր հարցի շուրջ կարող է կշռադատված վերլուծական տալ։ Եվ ամենակարևորը՝ կան մարդիկ, ովքեր հստակ պատկերացնում են՝ ինչպես դուրս բերել հանրությանը, մշակույթը ճգնաժամային վիճակից։ Ուրիշ բան, որ իրենց կարծիքը և իրենց դերն ու նշանակությունը գիտակցված չեն, որովհետև մարդիկ հրապարակայնորեն պարբերաբար հայտնում են իրենց կարծիքը։

–Մեր հասարակությանն ինչպե՞ս կբնութագրեք։ Արդյոք կարելի՞ է ասել, թե մեր արժեհամակարգերը խեղված են։

–Այո՛։ Ընդհանրապես երբ որ հանրությունը չունի հենակետեր՝ առաջին հերթին մշակութային դաշտում, բարոյականության մեջ, վերացական ոլորտում, ոչ նյութական կյանքում եթե չունի չափանիշներ, չունի գերակայությունները պարզելու կամ շտկելու հնարավորություն, չի կարող զատել երկրորդականն առաջնակարգից։ Դրա պատճառով էլ մի պարագայում մենք ստանում ենք ապակողմնորոշված հանրություն, որն ունեինք մեր ազատ և անկախ հանրապետության գերթե առաջին 10–15 տարիների ընթացքում, իսկ հիմա մենք անցել ենք մեկ այլ փուլ՝ հանրությունը պարզապես հիվանդ է անտարբերությամբ։

–Դրա մեղավորն ո՞վ է։

–Հենց հանրությունը։

–Չե՞ք կարծում, որ պետական քաղաքականություն է պետք, որ հանրությանը ճիշտ ուղղորդի։

–Գիտեք, այն պետական քաղաքականությունը, որ տիրում էր Սովետական Միության ժամանակահատվածում, որը տևեց գրեթե 100–ամյակ, այդ դաժան իրականությունը՝ սարսափելի պրեսինգն իդեալոգիայի և մնացած ամեն ինչի վրա, «բարոյական» կոմունիստական արժեքների և այլն, նրանք չբերեցին նրան, որ հանրությունը կորցներ կամ վերացներ իր մեջ եղած ճիշտ ռեֆլեքսները։ Հակառակ դեպքում մենք չէինք ունենա հեղափոխությունը, հակառակ դեպքում չէինք ունենա հաղթանակ պատերազմում, ու հակառակ դեպքում վերջիվերջո չէինք ունենա ազատ և անկախ Հայաստանի կերտումը։ Յուրաքանչյուր իրավիճակում հանրությունը պետք է և ի վիճակի է իր մեջ ծնել որակներ։

–Իսկ ինչպե՞ս էր, որ այն ժամանակ այդ որակները, այդուհանդերձ, չկորան, իսկ հիմա կորչում են։

–Որովհետև այն ժամանակ գերակայությունները ճիշտ էին ընկալվում հանրության կողմից։

–Այսինքն՝ այդուհանդերձ պետությունը ճիշտ գերակայություններ դնում էր։

–Իհա՛րկե։ Պետությունն ի սկզբանե ճիշտ գերակայություններ դրեց, օրինակ՝ ազգային համալսարան հաստատելով կամ ազգային ակադեմիան հաստատելով, արվեստի բուհեր հաստատելով։ Սա նշանակում է, որ որոշակի գերակայություններ կային, որոնք պետությունը ստեղծում էր, և ժողովրդի մեջ ստեղծում էր գերակայության զգացողություն։ Ենթադրենք՝ պարզ քաղաքացին տեսնելով մշակույթի կամ գիտության գործչին՝ առաջին հերթին լցվում էր ակնածանքով։

–Հատկապես վերջին շրջանում մեր մտավորականներին, արտիստներին իշխանություններն օգտագործում են ընտրությունից ընտրություն՝ իրենց քարոզչության համար։ Դրա՞ն ինչպես եք վերաբերվում։ Օրինակ՝ շոու բիզնեսի ներկայացուցիչներին։ Կամ էլ տեսնում ենք, որ նրանցից ոմանք էլ հայտվել են Երևանի ավագանիում և Հանրային խորհրդում։

–Դրանք մտավորականնե՞ր են արդյոք։ Այս պարագայում մենք անպայման պետք է շտկենք՝ մտավորական հասկացությունն ինչ է։ Մտավորական լինելը չի նշանակում բուհ ավարտել, ստանալ դիպլոմ, հետո մասնագիտական որոշակի նվաճում ունենալ և դրանով բավարարվել։ Մտավորականն առաջին հերթին պինդ մասնագետ է, երկրորդ՝ հստակ քաղաքացիական դիրքորոշում ունեցող մարդ է։ Եթե երկրորդ հանգամանքը չկա, դառնում են պարզ ֆունկցիա։ Նա ամենևին մտավորական անվանվելու իրավունք էլ չունի։ Մտավորականը մարդ է, ով կրում է որոշակի գաղափարներ, բացի մասնագիտական գաղափարներից՝ նաև գաղափարներ և պատկերացնումներ՝ առանց որոնց հանրությունը չի կարող իրենց ճիշտ դրսևորել։ Մտավորականությունը հենց այն խավն է, որը տալիս է հստակ ուղենիշները։

–Ի՞նչն է պատճառը, որ Ձեր ասած այդ պարզ ֆունկցիաները կրողները այսօր դարձել են առաջատար, ու փաստորեն նրանք են որպես օրինակ ծառայում, նրանց են օգտագործում իրենց քարոզելու համար։

–Նկատեցիք, որ ես խուսափում եմ նրանց մտավորական անվանել։ Սա նշանակում է պարզապես ինչ–որ մեկը, որ ենթադրենք՝ ճանաչվում է կամ ուզում է, որ ճանաչելի լինի որպես մտավորական, կոպիտ ասած՝ իր ներկայությունն այստեղ կամ այնտեղ դարձնում է որոշակի գործիք։ Շատ հաճախ դա մի դեպքում շռայլ ձևով, մյուս դեպքում՝ ոչ այդքան շռայլ, փոխհատուցվում է հաստատված իշխանությունում ընտրությունների ընթացքում։ Փայլուն օրինակը «Տաշիր» մրցանակաբաշխությունն էր, որը ես ընկալեցի, որ իհարկե՝ սա մասնավոր միջոցառում էր, բայց ես հստակ հասկացա, որ այն, ինչ ստանում են «մտավորականները և արտիստները», ընդամենը կանխավճար է. սպասվող ընտրությունների ժամանակ դուք կտեսնեք հենց նույն դեմքերը՝ ավելի մեծ ակնկալիքով, արդեն՝ նոր հարթակների վրա։ Սրանք այնպիսի գործընթացներ են, որոնք ես հստակ կտարանջատեի մտավորականության, նրա դերի և նշանակության մասին խոսակցություններից։ Որովհետև այս մարդիկ կապ չունեն մտավորականության հետ։

–Եթե Ձեզ բնակարան կամ մեքենա առաջարկեին, Դուք չէ՞իք վերցնի։

–Ես ունեմ բնակարան, մեքենայի կարիք չունեմ։

–Քանի որ ունեք, դրա համա՞ր չեք վերցնի, թե՞ սկզբունքներից ելնելով։

–Երբ գնահատվում է մարդու աշխատանքը պետության կողմից, օրինակ Ֆրանսիայում գնահատման ձևը ոչ թե բնակարան շնորհելն է, այլ դու դառնում ես պատվավոր Լեգեոնի անդամ։ Դրանից պատիվ բերող բան գոյություն չունի։ Պետությունը չի մանրամասնում, թե դու ինչի համար ես ստանում այդ պարգևը։ Դու ստանում ես դա ծառայությունների համար՝ կարող ես գիտնական լինել, կարող ես ինժեներ լինել, կարող ես երաժիշտ լինել։ Այս պարագայում ո՞ւմ կողմից ստանայի՝ մասնավոր մի անձի կողմի՞ց, որը իր քմահաճույքի համար, իր հնարավորություններից ելնելով՝ կազմակերպել է մի խրախճանք Կրեմլում։ Չէ՞ որ սա օբյեկտիվ գնահատականների վայր չէր, և չէ՞ որ սա միջոցառում չէր, որը կհստակեցներ չափանիշները կամ որոշակի գեղարվեստական արժեքների կարգը։ Սա, ես կկրկնվեմ, ընդամենը ցուցադրական մի ակցիա էր, որպեսզի հստակեցվի ցանկը, ցուցակը՝ կանխավճար ստացած «արվեստագետների և արտիստների», որոնք առաջիկայում դեռ պետք է իրենց ծառայությունը բերեն՝ մոտակա ընտրությունների ժամանակ։

–Հայաստանում այսօր առկա ամենամեծ խնդիրը, որ Ձեզ առաջին հերթին մտահոգում է, ո՞րն է, և ինչ պետք է անել, որ յուրաքանչյուր ոլորտում արդեն գնահատվեն իրոք վաստակ ունեցող մարդիկ, ոչ թե ծառայություններ մատուցողները։

–Ինձ մտահոգող ամենամեծ խնդիրը դուրս է այն հարցի շրջանակից, որը դուք ինձ տվեցիք, որովհետև ամենամտահոգիչ խնդիրը Հայաստանում դեմոգրաֆիական խնդիրն է։ Մեր բնակչությունը նվազում է տարեցտարի, չի վերարտադրվում։ Եվ սա այն պատճառով, որ նախ և առաջ ծննդաբերությունն է պակասել, և հետո՝ Հայաստանից հսկայական հոսք կա դեպի դուրս։ Ընդ որում՝ այն սոցիումի սեգմենտն է հեռանում, որը որ պետք է ծննդաբերեր և նոր ընտանիքներ կազմեր։ Սա լրջագո՛ւյն խնդիր է, սա պետական մասշտաբի խնդիր է, որն իր լուծումը չի ստացել մինչև հիմա և չի էլ կարող ստանալ ա՛յս իշխանությունների օրոք, որովհետև իրենք այդ խնդիրներով ընդհանրապես մտահոգված չեն։

–Կարծում եք, որ պետք է իշխանություննե՞րը փոխվեն, որպեսզի ինչ–որ դրական փոփոխություն լինի։

–Կարծում եմ, որ պետք է վերահաստատվի գերակայությունների գիտակցությունը՝ այս իշխանությունները կլինեն, թե մեկ ուրիշը, արդեն մենք հասել ենք այն կետին, որտեղ բուն իշխանությունը նշանակություն չունի։ Նշանակություն ունի՝ գիտակցո՞ւմ է նա գերակայությունները, թե՞ ոչ։ Հիմա եթե այս իշխանությունը գա այդ գիտակցության և սկսի հստակ օրենքներ ընդունել, և շարժ տեղի ունենա, ուրեմն այս խայտառակ անկումային իրավիճակից մենք կտեսնենք՝ գոնե ելք կա՞, թե՞ ոչ։ Մինչև դա չկատարվի, մենք կշարունակենք մեր անկումն ապրել։

–Խոսեցիք օրենքներից, հիմա հանրությանը ներկայացվում է, թե իշխանությունները բազմաթիվ «բարեփոխիչ» օրենքներ են ընդունում, գյուղեր են գնում...

–Գնալ գյուղեր, որտեղ չկա բնակչություն... Դուք այդ գյուղերից հաղորդվող ռեպորտաժներում տեսնո՞ւմ եք, որ հիմնական բնակչությունը ծեր մարդիկ են, երիտասարդություն չկա։ Հիմա այդ ծեր մարդը կես հեկտար հողից ավելի չի կարող մշակել, դու բերում ես, լցնում ես այդ սերմնացուները, ենթադրենք՝ հնարավորություններ ես իրեն տալիս, ասում ես՝ ջուրը կմիացնեմ մի ամսով, նա հո չի՞ կարող 6 հեկտար մշակել։

–Կամ խորհուրդ են տալիս, որ կով կթելուց առաջ պետք է կուրծքը գոլ ջրով լվալ։

–Դա ծիծաղելի է։ Եվ ընդհանրապես՝ այն, ինչ կատարվում է գյուղերում…  կան շրջաններ, որ ավելի վատ վիճակում են հիմա գտնվում, քան թե երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ Ես կարող եմ ասել նաև այն օրենքների մասին, որոնք վերաբերում են իմ բնագավառին։ Վերջին անհեթեթ օրենքը, որ ընդունվեց՝ CD–ների ակցիզավորման մասին, դրանից մեծ անհեթեթություն դժվար է պատկերացնել։ Մարդկանց թվում է, թե ինտելեկտուալ ինֆորմացիայի կրիչները նույն կատեգորիայում են գտնվում, ինչ–որ ոգելից խմիչքը։ Վերջինների վրա ակցիզ է ամրացվում, նոր վաճառվում։ Դու սկզբից հարկն ես վճարում, հետո նոր սկսում ես վաճառել։ Նույն բանը կիրառել մշակույթի բնագավառում՝ առնվազն վկայում է այն մասին, որ մարդիկ մեծ տարբերություն, կներեք արտահայտությանս համար, կալբաստի և թավջութակի մեջ չեն տեսնում։ Ես շատ ուշադիր եմ ուսումնասիրել այդ օրենքը՝ աբսուրդն աբսուրդի վրա։ Իբրև թե հեղինակային իրավունքները պաշտպանվում են, բայց իմ գործը դժվարանում է, որովհետ այն խանութները, որոնց հետ ես 20 տարի հանգիստ համագործակցել եմ՝ կնքելով կոմիսիոն պայմանագիր, այսօր դրանց տնօրենները զանգում են և ասում են, թե վերադարձնում են իմ CD–ները, որովհետև կա՛մ ընդհանրապես որոշում են փակվել, կա՛մ ասում են՝ մեծ գլխացավանք է, ի սեր Աստծո, մենք չենք ուզում։ Հիմա ընդամենը 3 խանութի հետ եմ ես համագործակցում, էլի հին ավանդական ձևերով, բայց նոր օրենքի հաստատումը կբերի նրան, որ ես ընդհանրապես կհրաժարվեմ Հայաստանում ձայնասկավառակներ վաճառելուց։ Որովհետև մտնել նման անհասկանալի հարաբերությունների մեջ՝ ոչ մի երաժշտի գործը չէ դա։

–Իսկ հնարավո՞ր է, որ գա այնպիսի մի ժամանակ, որ Հայաստանից ընդհանրապես հեռանաք։

–Չեմ կարծում, որովհետև դեռ կա իմ հանդիսատեսն այստեղ։ Ինձ պահողն իմ հանդիսատեսն է՝ և՛ համերգներ եմ տալիս, և՛ բավականին ակտիվ եմ վերջին շրջանում. գրեթե շաբաթը երկու համերգ լինում է տարբեր տեղերում և տարբեր ժանրերում։ Ուրիշ բան, որ իհարկե՝ այս անտարբերության իրավիճակը նաև կարող է ինձ վրա անդրադառնալ, որովհետև երբ մարդը հանապազօրյա հացի խնդիր ունի, իրավունք չունի այլ խնդիրներով զբաղվել, նա պետք է այդ խնդիրը լուծի իր ընտանիքի, իր երեխաների համար։ Ոգեկոչել այդ մարդուն, ոչ նյութական արժեքների վրա ուշադրությունը շեղել՝ անբարոյական եմ համարում։ Իսկ մեր հանրությունը հասցված է այն վիճակին, որ բացի հանապազօրյա հացից՝ ուրիշ ոչ մի բանի մասին ի վիճակի չէ մտածել։

Հարցազրույցը վարեց Արեգնազ Մանուկյանը