Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում պահվում է մոտ 95 հազար թանգարանային միավոր: Թանգարանային հավաքածուն ներառում է Հայոց ցեղասպանության զոհերի ու վերապրածների, օտարերկրացի ականատեսների անձնական փաստաթղթեր, լուսանկարներ, բացիկներ, հնատիպ թերթեր ու ամսագրեր, պաստառներ, գիտական ուսումնասիրություններ, զոհ դարձած մտավորականների անձնական գրադարաններից գրքեր: Թանգարանի պահոցներում առանձնահատուկ տեղ ունեն վերապրողներին ու օտարերկրացի ականատեսներին պատկանած մասունքները, անձնական իրերը:

«Արմենպրես»-ի հետ զրույցում Հայոց ցեղասպանության թանգարան ինստիտուտի գլխավոր ֆոնդապահ, բաժնի վարիչ Գոհար Խանումյանը նշեց, որ թե հիմնական, թե ժամանակավոր ցուցադրություններում ներկայացվում են Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերվող ամենատարբեր նյութեր: Քիչ չեն դեպքերը, երբ թանգարանում պահվող ցուցանմուշները ներկայացվում են նաև արտերկրում կազմակերպվող ցուցադրութուններում (Ֆրանսիա, Դանիա, ՌԴ և այլն): Կան ցուցանմուշներ, որոնց պատմությանն այցելուները մեծ հետաքրքրությամբ են ծանոթացել:

Դրանցից մեկը, թերևս, բռնի իսլամացած հայ տղայի կողմից հողում թաղված ու գաղտնի պահված Աստվածաշունչն է, որը դարձել էր հենասյուն քրիստոնեական արմատներին կառչած մնալու համար: 1915 թ. հոկտեմբերին, երբ սկսվում է Արաբկիրի հայ ազգաբնակչության բռնագաղթը, Սերոբ Թորոսյանի մայրը, կաշառելով թուրք հարևանին, փրկագնում է իր երկու մանկահասակ զավակներին և ազատում նրանց վերահաս մահից: Ամբողջ ունեցվածքը տալով թուրք «փրկչին»` Թորոսյանների ընտանիքը զրկվում է երբեմնի հարստությունից, միայն որպես սրբազան մասունք, մնում է կաշվեկազմ Ավետարանը:

«Մոր մահից հետո Սերոբը պարտադրված ընդունում է իրեն որդեգրած քուրդ Յուսուֆ աղայի՝ մահմեդականության առաջարկն ու անվանափոխվում է Նուրի: Առերես դառնալով մուսուլման` պատանին հոգով մնում է քրիստոնյա: Նա բոլորից գաղտնի ընտանիքից մնացած միակ մասունքը` Ավետարանը, փաթաթում է կաշվի մեջ, ապա մոմապատում և պահում իրենց տան բակում փորած փոսի մեջ: Սերոբը մի որոշ ժամանակ ապրում է քուրդ տիրոջ տանը: Ամեն շաբաթ այնտեղ գաղտնի մոմավառություն ու աղոթք է կատարում՝ հավատարիմ մնալով իր քրիստոնեական արմատներին»,-պատմեց Գոհար Խանումյանը: Որոշ ժամանակ անց Հալեպում հաստատված քույրը քուրդ հովվի միջոցով կազմակերպում է Սերոբի փախուստը հայաթափված Արաբկիրից: Պատանին իր հետ վերցնում է հողի մեջ ամիսներ շարունակ թաղված Ավետարանը և փախչում հայրենի քաղաքից: Հալեպի Քառասուն մանկանց եկեղեցում Սերոբը վերստին հաղորդություն է ստանում և դառնում քրիստոնյա՝ իր նախկին Սերոբ Թորոսյան անունով:

«Աստվածաշունչը մեզ հասել է Սերոբ Թորոսյանի որդի Գրիգոր Թորոսյանի միջոցով: Ցեղասպանությունը վերապրած հորից մնացած իրը մեզ փոխանցելուց զատ, ներկայացվել է նրա այդ օրերի պատմությունը»,-ասաց Խանումյանը:

Թանգարանի մշտական ցուցադրությունում ներկայացված են իրեր, որոնք հուշային մասունքներ են և շատ տպավորիչ են: Օրինակ, աքսորում կամ տեղահանության ճանապարհին սպանված հայերի վերջին նամակները հարազատներին:

1915թ-ին թուրքական իշխանությունների հրամանով ձերբակալվեցին բազմաթիվ մտավորականներ` գրողներ, երաժիշտներ, հրապարակախոսներ, իրավաբաններ, պատգամավորներ, բժիշկներ: Նրանք աքսորվեցին և դաժանորեն սպանվեցին: Գոհար Խանումյանն առանձնացրեց կախաղան բարձրացված հայ բժշկի վերջին նամակները՝ ուղղված որդուն և դստերը: 1914 թվականին Առաջին աշխարհամարտի սկսվելուց հետո Ստեփան Մելիքսեդեկյանը (1867-1915) նշանակվել է Բուրսայի հիվանդանոցի բժշկապետ: Դրանից մեկ տարի անց ականավոր բժիշկը զրպարտվել և ձերբակալվել է թուրքական իշխանությունների կողմից:

«Հեղափոխական որակված Ս. Մելիքսեդեկյանը հայազգի չորս այլ բախտակիցների հետ միասին դատապարտվում է մահվան: Թուրքական իշխանությունները նրան կախաղան են հանում 1915 թվականի սեպտեմբերի 23-24-ին՝ Բուրսայի կամրջի վրա: Ստեփան Մելիքսեդեկյանը հայատառ թուրքերենով 5 նամակ է գրել 1915 թվականի սեպտեմբերի 20-23-ն ընկած ժամանակահատվածում, որոնք նա Բուրսայի բանտից է գրել իր ընտանիքին՝ կնոջը, երկու դուստրերին և որդուն: Այդ նամակների բովանդակությունը կրում է անձնական բնույթ, ունեն խոհափիլիսոփայական, երբեմն նաև խրատական իմաստ: Հատկանշական է, որ կախաղանին սպասող բժիշկը բոլոր նամակներում թղթի էջերն օգտագործել է ամբողջությամբ: Յուրաքանչյուր նամակում նշել է տեղը՝ Բուրսա բանտ, ամիս-ամսաթիվն ու ժամանակը, իսկ վերջում՝ թողել իր ստորագրությունը»,-նշեց նա:

«Բուրսա, բանտ, 21 սեպտ. 1915, ժամը 7:30

Իմ առյուծ տղաս,

…իմ առույգ զավակս, հիմա տակավին ուսանելու ժամանակն է, աշխատասե՛ր եղիր, ամեն օր պատրաստի՛ր դասերդ, դասիդ մի տողը չհասկացած՝ հաջորդ տողին մի անցիր: Ամոթխած եղի՛ր, մեծերի խրատները լսիր, գոռոզ մի՛ եղիր, եղիր պարկեշտ և շիտակ: Հավատարիմ եղի՛ր զավակս:

Ինձ համար աղոթեցեք… Այս աշխարհը շահելն ինձ համար եղավ անկարելի, գեթ հավիտենական կյանքը շահելու համար աղոթի՛ր Աստծուն, կտրիճ զավակս:

Ս. Մելիքսեդեկյան»:

«Բուրսա, բանտ, 21 սեպտ. 1915

Այս տարվա ընթացքում աշխարհի ամենադժբախտ մանուկ լինելդ եմ հաստատում, սևաչ դուստրս, որովհետև այսօր և հավիտյանս քեզ իր հոգու չափ սիրող հորիցդ զրկված կմնաս…

Ս. Մելիքսեդեկյան»

Մշտական ցուցադրությունում ներկայացված է նաև սեբաստացի Հայկանուշ Եղնիկյանի պատմությունը: Նա պատգամել էր իր հարազատներին, որ իր մահից հետո մարմնից հանեն դեռ ցեղասպանության տարիներից մնացած թուրքական փամփուշտը:

Գոհար Խանումյանը տեղեկացրեց, որ առաջիկայում թանգարանը հանդես կգա նոր ցուցադրությամբ՝ նվիրված Կիլիկիայի ինքնապաշտպանություններին: Նրա խոսքով, Հայկանուշի ճակատագիրն է ունեցել նաև Հաճընի ինքնապաշտպանությանը մասնակից Ագուլինե Թաթուլյանը, որի պատմությունն էլ կներկայացվի սպասվող ցուցադրությունում: Հերոսուհու վերջին խնդրանքն է եղել, մահից հետո հանել թուրքական փամփուշտը մարմնից ու դրանից հետո միայն իր աճյունը հանձնել հողին: Գոհար Խանումյանը նկատում է, որ Հաճընից շատ քիչ մարդ է փրկվել, որոնց մեջ ընդամենը 7 կին է եղել:

Նոր ցուցադրության ժամանակ ներկայացվելու է նաև մի գորգ, որը 1920 թ. Մարաշի կոտորածների ժամանակ դարձել է իսկական փրկություն:

«Վերարկու դարձած գորգը վկայում է Մարաշի կոտորածների ականտեսի փրկության պատմությունը: 1920 թ. փետրվարի 10-ին, քեմալականները մտան Մարաշ. նույն գիշեր, այստեղ գտնվող ֆրանասիական զորքերը լքեցին բնակավայրը: Նրանց հետ քաղաքը լքեցին շուրջ 8000 հայ: Մարաշում ցրտաշունչ ձմեռ էր, ականատեսների վկայությամբ այդ օրերին օդի ջերմաստիճանը -20 էր, տեղացել էր մինչև 1,5 մետր բարձրության ձյուն: Մարաշից մազապուրծ փախած հայերի մի մասը ֆրանսիական զորքերի հետ հասավ մոտակա ավելի ապահով բնակավայր: Այդ երկու օրվա ընթացքում շուրջ երկու հազար մարաշցի հայ ցրտահարությունից մահացավ: Շատերի վերջույթները ցրտահարվեցին, հետագայում ոմանք անդամահատվեցին: Ահա մարաշցի մայրը՝ Մարիամ Չալեյանը, իր 20-ամյա որդուն՝ Էֆլաթոն Կանիմյանին ցրտահարությունից փրկելու համար, վերցրել է իրենց տան կարպետը, վերաձևել վերարկուի, հագցրել որդուն: Եվ այդպես հաջողվել է խուսափել ցրտահարությունից Մարաշի պարպումի օրերին: Այսինքն՝ գորգը փրկության խորհրդանիշ է դարձել մարաշցի հայ երիտասարդի համար»,- նշեց Գոհար Խանումյանը:

Թանգարանը շարունակում է ստանալ վերապրածների, ականատեսների իրեր, լուսանկարներ: Հետաքրքրիր զուգադիպությամբ, խմբային միևնույն լուսանկարը միմյանց չճանաչած տարբեր մարդիկ բերում են թանգարան: Օրինակ, 1912 թվականին Խարբերդի փոքր գյուղերից մեկում արված խմբային լուսանկարը, որտեղ պատկերված է ուսուցիչն իր 5 սաների հետ:

«Մեկ ամսվա տարբերությամբ մեզ հանձնում են վերապրողների երկու հուշագրություն ու նույն լուսանկարը: Մեկը ուսուցչի թոռն էր, մյուսն՝ աշակերտի թոռը: Այսպիսի հետաքրքիր զուգադիպություններ»,- հավելեց Գոհար Խանումյանը: