Հարցազրույց 1990-95թթ. Հայաստանի Գերագույն խորհրդի պատգամավոր Ալբերտ Բաղդասարյանի հետ

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանում այսօր ստեղծված իրավիճակը։

-Ճիշտն ասած  այսօր ու երեկ որևէ համակարգային տարբերություն ես չեմ տեսնում։ Եթե զարգացումը վերցնենք որպես վեկտոր, բացասական զարգացման մեծանալու հետ բացարձակ արժեքն էլ է մեծացել, այսինքն՝ վատ վիճակն ավելի ակնառու է դարձել։ Դա տրամաբանական էր և տեսանելի։ Ապագայում ավելի վատ վիճակի կհանգենք։

-Երեկ ասելով՝ մինչև ո՞ր թվականն ի նկատի ունեք։

-Սկսած 1991թ-ից՝ անկախության հանրաքվեից հետո, երբ փորձեցինք ձևավորել ինքնուրույն համակարգ, բայց ստացվեց հակահամակարգ, երբ նախագահի մասին օրենք ընդունվեց, և դրանով նրան բացարձակ միապետական, նույնիսկ միապետականից ավելի բարձր լիազորություններ տրվեցին։ Ավելի հեռուն գնանք՝ երբ վարչապետ Վազգեն Մանուկյանին 6 ամսով օժտեցինք արտակարգ լիազորություններով կառավարություն կազմել, նախարարներ նշանակել և ազատել առանց որևէ մեկի հետ համաձայնեցնելու, առանց հակակշիռների։ Այդ առանց հակակշիռների բացարձակ իշխանության մեխանիզմն ամրագրվեց 1995թ. Սահմանադրության մեջ։ 1995թ. Սահմանադրությամբ Հայաստանը վերջնականապես կայացավ որպես, մեկն ասում է՝ ֆեոդալական երկիր, Դավիթ Վարդանյանը սիրում էր ասել՝ թայֆաների երկիր, որի մի մասը հետագայում ի՛նքը կազմեց։ Այսինքն, դրվեցին այդպիսի համակարգի իրավական հիմքերը, ինչը երկիրը չէր տանելու ծաղկեցման, արդարության և բերելու էր այսօրվան։ Օրինակ՝ Սահմանադրության ընդունման ժամանակ, երբ ես Գերագույն խորհրդի պատգամավոր էի, հրապարակավ պնդում էի, որ այս Սահմանադրությամբ մենք գաղութային միջնադարյան պետության ստեղծման հիմքն ենք դնում։ Այսօր մենք դրա ականատեսն ենք։ Իսկ եթե այսօր նոր են տեսնում, որ խորացել է, դա ընդամենը տեսնողների կարճատեսության հետևանք է։ Եթե նոր են տեսնելու, որ խորանալու է, ուրեմն, փա՛ռք Աստծո, որ վերջապես տեսնելու են։ Ինչպիսի՞ ելքեր են ուզում գտնել՝ ինձ համար դա՛ է կարևոր։

-Հայաստանի այսօրվա քաղաքական ճգնաժամը կարո՞ղ է արտահերթ ընտրությունների հանգեցնել։

-Անկեղծ ասած ինձ դա քիչ է հուզում։ Ի վերջո, ընտրություններն ինչի՞ համար են։ Նրա համար են, որ ժողովուրդն իր կամքն արտահայտի, իշխանությունը կա՛մ պատասխան տա և մնա, կա՛մ փոխվի, ընտրությունն իմաստավորվի։ Այսինքն, իշխանության պատասխանատվությունն ամրագրվի՝ լա՞վ է աշխատել, թե՞ վատ։ Հայաստանում ընտրական համակարգ գոյություն չունի, ընտրություններ գոյություն չունեն։ Հիմա արտահերթ կլինեն, հերթական կլինեն՝ ի՞նչը պետք է փոխվի։ Նույն թատրոնը՝ նույն սցենարով, նոր դերակատարներով, մի քիչ լավ, մի քիչ վատ խաղան, դրանից Հայաստանում ոչ մի լավ բան չի լինի։

-Այսինքն, ըստ Ձեզ, այսօրվա իշխանությունների այլընտրանքը չկա՞։

-Ցանկացած փոփոխություն իրենց հավասար այլընտրանք է՝ ոչինչ Հայաստանում չփոխող, դեպի վատը գնացող՝ բացառությամբ այն փոփոխության, որի դեպքում նոր իշխանությունը կհայտարարի ինստիտուցիոնալ նոր համակարգի ստեղծումը, ճանապարհային քարտեզը, ժամեկտներ, քայլեր՝ նոր Սահմանադրությունից սկսած, նաև նոր տնտեսական քաղաքականություն, նոր ընտրական օրենսգիրք։ Եվ ամենակարևորը, որ ես կուզենայի ասել՝ ցանկացած իշխանություն, որը հիմա կգա ու կասի, որ ամբողջ 5 տարի ես իշխեմ և այսպիսի լավ բաներ կանեմ, ես չեմ հավատա։ Միայն ժամանակավոր իշխանություն՝ 2-2,5 տարով։ Այս ժամանակահատվածը բավական է ինստիտուցիոնալ պետության համակարգի ստեղծման, ճանապարհային քարտեզի մշակման համար։ Ես ժամանակին առաջարկել եմ՝ 6 ամսվա կտրվածքով ինչ քայլեր պետք է անել, որպեսզի 2,5 տարում իսկապես Հայաստանում փոխվի այս միջնադարյան սիմբիոզ համակարգը։ Այժմ  ֆեոդալականի, արևմուտքի վայրի կապիտալիստականի ու ճորտատիրության սիմբիոզ համակարգ է ստեղծվել, որի իրավական հիմքերը դրված են 1995թ. Սահմանադրության և նրա դուստր Սահմանադրության մեջ։

-Այսօր Հայ ազգային կոնգրեսը պահանջում է արտահերթ համապետական ընտրություններ՝ միաժամանակ հայտարարելով, թե միայնակ չի կարող հասնել իշխանափոխության։ Չե՞ք կարծում, որ սա ամրապնդում է իշխանության դիրքերը։

-Արտահերթ ընտրություններ մենք էլ ենք ժամանակին պահանջել, երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն էր իշխանության, բայց գուցե այն ժամանակ այնքան էլ չէինք գիտակցում, որ այն մարդիկ, որոնց ուզում էինք, որ իբր նոր արտահերթ ընտրությամբ փոխեն իշխանությունը, գան իշխանության և երկիրը տանեն դեպի լավը, նրանք բոլորն այսօր կամ երեկ գտնվում են իշխանության մեջ։ Նկատի ունեմ Դաշնակցությանը, ԱԺՄ-ից պոկված գործիչներին, այսօրվա վարչապետին, բոլորին անխտիր։ Արտահերթ կամ հերթական կամ ինտրիգային ընտրություններով այն մարդիկ, ովքեր ժամանակին պահանջում էին արտահերթ ընտրություններ, այսօր կամ երեկ իշխանության մեջ են։ Հայաստանում ոչ մի լավ բան չի եղել, ուրեմն այդ արտահերթ ընտրությունները պահանջելով մեզ այդքան էլ չի հետաքրքրում՝ իշխանության դիրքը կամրապնդվի, թե՞ կթուլանա, որովհետև իշխանությունն ինձ համար ոչ թե գործող անձինք են (օրինակ՝ երեկ չէ մյուս օրը Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, երեկ՝ Ռոբերտ Քոչարյանը, այսօր՝ Սերժ Սարգսյանը), այլ այն իշխանական համակարգը, որի գործող անձինք փոխվում են, բայց Հայաստանի զարգացման տենդենցը բացարձակապես մնացել է նույնը։ Ու բոլոր նրանք, ովքեր ասում են՝ մեր ժամանակ այդպես չէր, մենք գանք, այլ կերպ կլինի, ես կարող եմ նստել և փաստացի ցույց տալ, որ իրականում նույն բանն է, վեկտորի արժեքն է մեծացել՝ ավելի ցայտուն է դարձել։ Այդ նույն թալանը եղել է, նույն «բեսպրեդելը» եղել է, ինչպես որ հիմա կա։ Ուղղակի հիմա բացարձակ արժեքն այնքան է մեծացել, որ ակնառու երևում է։ Մոնոպոլիաների հիմքերը դրվում էին, իսկ այսօր մոնոպոլիաներն իրողություն են։ Հիմա եթե որևէ ուժ արտահերթ կամ հերթական ընտրության միջոցով հայտարարի, որ գալիս է Հայաստանի ինստիտուցիոնալ համակարգը փոխելու, այդ ժամանակ, իհա՛րկե, հավատացողներն էլ շատ կլինեն, պայքարողներն էլ, և իմաստ էլ կունենա այդ պայքարը։ Գործող անձանց փոխելը շատ փոքր նշանակություն ունի։ Տեսե՛ք՝ այսօր Հանրային խորհրդում ովքեր են, ինչ արժեն։ Օրինակ՝ ամենածանր վիճակում գյուղատնտեսության հարց են լուծում և այլն։ Եթե ցանկալի է, որ ցնցումներով անընդհատ այդ նույն վիճակների կրկնությամբ ապրենք, չեմ կարծում, որ հայ ժողովուրդը և Հայաստան պետությունն ինդուլգենցիա  ունի, որ հավերժ կարող է այդպես անհոգ ապրել այս ծանր մրցակցային աշխարհում։

-Այսօր շատերը հնարավոր ֆորսմաժորային իրավիճակներ են կանխատեսում։ Ըստ Ձեզ՝ ֆորս մաժորը պայմանավորված կլինի արտաքին գործընթացներո՞վ (ԼՂՀ-ի հարց, հայ-թուրքական հարաբերություններ), թե՞ ներքին մարտահրավերներով (սոցիալական, տնտեսական ճգնաժամ և այլն)։

-Ներքին որևէ ճգնաժամային իրավիճակ Հայաստանում ինքնուրույն գործոն հանդիսանալ չի կարող, եթե արտաքին ուժերը չօգտագործեն։ Հայաստանի ֆորսմաժորային իրավիճակները բացառապես օբյեկտիվորեն  պայմանավորված են արտաքին ուժերով, որովհետև Հայաստանն ինքնուրույն քաղաքական, գործնական սուբյեկտ չէ։ Այդ առումով արտաքին ուժերը կարող են օգտագործել այդ ճգնաժամային իրավիճակը։ Ամենուրեք թանկացումներ, այս փոքր երկրում հարուստների անվերջ հարստանալու մոլուցք և աղքատների անվերջ աղքատացում։ Սրանից ավելի էլ ի՞նչ ենք ուզում՝ գազի մի քանի տոկոս թանկացո՞ւմը։ Դա կգա լրացնելու։ Հետևաբար, իմ տրամաբանությամբ, այսօր Հայաստանում հիմնականում արտաքին գործոններն են ազդեցություն ունեցողները, իսկ ներքինն անպայման կօգտագործվի, ինչպես 1998-ին օգտագործվեց Ղարաբաղի հարցի լուծման կապակցությամբ ժողովրդական հնարավոր ապստամբությունը (հասավ հրաժականի, փոփոխության)։ Այսօր մոտավորապես նույն վիճակն է, և էլի նման մի լուծում կգտնեն՝ ավելի կախյալ, ենթակա իշխանություն ստեղծելու, այն ուժերին, որոնք որոշել են ղարաբաղյան խնդրի որևէ լուծում։ Ես հայանպաստ կամ հայավնաս չեմ ասում այդ լուծումները, որովհետև հայանպաստ որևէ լուծում կախված է Հայաստանի հզորությունից։ Որքան Հայաստանը հզոր է (ոչ թե հոխորտալով, այլ որպես ինքնուրույն միավոր), այնքանով էլ որևէ լուծում հաշվի կառնի Հայաստանի շահերը։

-2010թ. Հայաստանի համար ինչպիսի՞ ապագա եք կանխատեսում, և ընդհանրապես ստեղծված իրավիճակի ելքը ո՞րն է։

-Չեմ ուզում կանխատեսել, որովհետև ապագան բնական զարգացման հետևանք է լինում։ Եթե անընդհատ վատ է գնում... ինչպես ժողուրդն է ասում՝ թելն ինչքան էլ ձգվի, մի օր կկտրվի։ Ինչքան խորանում է ամեն ինչ, այդ թելի կտրվելն ավելի վատ է ազդելու ժողովրդի վրա։ Ինձ համար դա միանշանակ է։ Իսկ լուծումները... օրինակ՝ իմ հարցազրույցներում ես միշտ հղում եմ անում ձեր կայքէջի վերլուծականներից, որոնց հետ համարյա ամբողջապես ես համամիտ եմ։ Առաջարկվող քաղաքական որոշակի լուծումների հետ գուցե բանավեճ ունենամ, բայց ես կարծում եմ, որ «7 օր» կայքէջը՝ իր ղեկավարով հանդերձ, հենց այն ուղղությունն է տանում, որ հարցերին համակարգային մոտեցում և խնդիրներին համակարգային լուծում է պետք, ինչի հետ ես ամբողջությամբ համակարծիք եմ։ Եթե նման տրամաբանությունը դառնա դոմինանտ, նման մտածող մարդիկ, առանց ուրիշ ինտրիգների, իշխանական խաղերի և այլն, համախմբվեն և այդ գաղափարը դաձնեն ընդդիմության համար տանող (կլինի ՀԱԿ-ը, ՀՅԴ-ն, թե մեկ այլը՝ կարևոր չէ), ապա ընդդիմությունը Հայաստանում իշխանություն կփոխի ոչ թե նրա համար, որ Գյուլին ձեռք տալը պատիվ է կամ պատիվ չէ և նմանատիպ բաներ, այլ որ Հայաստանը համակարգային փոփոխությամբ դառնա նորմալ պետություն։ Հիմա կարծես թե լավ դաշտ է, որ այդպիսի ուժերը կարողանան այդ գաղափարը դարձնել դոմինանտ, և այն ուժերը, ովքեր կփորձեն օգտագործել ժողովրդական դժգոհությունը և այլն, ստիպված լինեն տեղավորվել ա՛յդ գաղափարախոսության մեջ և հաղթելու դեպքում իսկապես Հայաստանում 2-2,5 տարում կարդինալ փոփոխությունների ենթարկել այս անպատասխանատու ղեկավարման համակարգը, որի հետևանքը կլինեն միայն արդար ընտրությունները։ Հայաստանում երբեք արդար ընտրություններ չեն լինի, քանի դեռ այսպիսի ինստիտուցիոնալ համակարգ է։ Նկատի ունեմ դատարանները, իրավապահ մարմինները և այլն։

Զրույցը վարեց Արեգնազ Մանուկյանը