Հարզացրույց «Ազգային միացյալ կուսակցության» հիմնադիրներից Շահեն Հարությունյանի որդի, «Ցեղակրոն» կուսակցության նախագահ Շանթ Հարությունյանի հետ

-Վերջերս Ձեր հայրը՝ Շահեն Հարությունյանը քննադատել էր hանրապետականներին, ովքեր, ինչպես հայտնի է, իրենց հռչակել են ԱՄԿ-ի ժառանգորդ։ Դրան բավական կոշտ ձևով արձագանքեցին մի շարք ՀՀԿ–ականներ։ Ձեր գնահատականը։

-Ճիշտն ասած, հայրս ոչ մի նպատակ, միտում չի ունեցել հանրապետականներին ինչ-որ հատուկ  քննադատելու, ուղղակի հարցազրույցի ժամանակ երբ որ հարցը տրվեց' որպես ԱՄԿ-ի ժառանգո՞րդ է Հանրապետականն իրեն հռչակել և հավատարի՞մ է ԱՄԿ-ին, հայրս ուղղակի ստիպված եղավ իր կարծիքն ասել։ Թե չէ, իր համար բացարձակ մեկ էր՝ կլինի՞ Հանրապետական կուսակցությունը, Հայ ազգային կոնգրեսը, «Բարգավաճ Հայաստանը», թե՞ «Ժառանգությունը»։ Հայրս իր դիրքորոշումն արտահայտեց և բնականաբար ասաց այն, ինչ մտածում էր, ինչ-որ իրականում կա։

–Նրա ասածի հիմնական մեխը ո՞րն էր։

–Ասաց, որ ո՛չ, ՀՀԿ–ն չի համապատասխանում ԱՄԿ-ի գաղափարական սկզբունքներին։ Հիմա դրանից իրենք եթե վատ են զգացել, թող բարի լինեին ընդհանրապես չասել, որ իրենք ԱՄԿ-ի ժառանգորդ են, որովհետև ԱՄԿ-ի հիմնադիրներից մեկը, որը ողջ է, իր 2 ընկերների հետ միասին ծրագիր է գրել։ Իսկ իրենք այդ ծրագրին հակասում են։ ԱՄԿ-ի ծրագրում կա 2 կարևոր կետ՝ 5-րդն ու 6-րդը, որտեղ շեշտված են Հայաստանի անկախությունը, Ռուսաստանի գաղութացման դեմ պայքարը՝ հակակոմունիզմի և հակասովետիզմի՝ որպես հայ ժողովրդի դեմ գործած հանցագործ կառույցների, մյուս կետն էլ՝ անկախության պայմանով ռուսական զորքերի դուրսբերում և այլն։ Եվ այդ 2 կետն անձեռնմխելի էին։ Այսինքն, այնտեղ կային նաև այլ կետեր, օրինակ՝ հողերի վերադարձ, ազգային ունեցվածքի վերաբաշխում։ Այն ժամանակ որոշված էր, որ կարող է մարդն այն մի կետի հետ համաձայվի, օրինակ՝ Ղարաբաղն ուզո՞ւմ ես, թե՞ չես ուզում, բայց կարևորն անկախություն ուզելն է։ Այդ 2 կետն անձեռնմխելի էին, և որոշված էր՝ եթե լինի ԱՄԿ-ին անդամագրվելու պատրաստ մեկը, բայց այդ 2 կետից որևէ մեկի հետ համաձայն չլինի, ինքը չի կարող ԱՄԿ-ական լինել։ Դա այն ժամանակ է եղել, այսինքն՝ մեկ այլ իրավիճակում գործած կուսակցություն է։ Դա կոմունիստական ռեժիմում է եղել ու գաղութացված իրավիճակում։ Նրա առաջ քաշած ծրագրերը, լավ կամ վատ, արվել են, այդ կուսակցությունն ավարտել է իր առաքելությունը։ Հիմա դա վերցնել, մեկ այլ իրավիճակում կիրառել, ասել, որ մենք դրա շարունակողն ենք՝ միայն նրա համար, որ այս կուսակցության մեջ, օրինակ, 15 հոգի ԱՄԿ-ական կա՞։ Այդ նույն տրամաբանությամբ կարող է հաշվենք, որ 1500 հատ կոմունիստ կա։ Ուրեմն մենք հայտարարենք, որ Հանրապետականը կումունիստական կուսակցության ժառանգո՞րդն է։ Մանավանդ որ ծրագրային որոշ դրույթներում կումունիստների հետ նույնություն կա։ Օրինակ, իրենք ուզում են՝ ռուսական զորքը մնա Հայաստանում. Հանրապետականը դա պահում է։ Իրենք ուզում են, որ ռուսները մեր ավագ եղբայրը լինեն. Հանրապետականը նույնպես պաշտպանում է։ Հիմա ես ասեմ, որ իրենք կոմունիստակա՞ն կուսակցության ժառանգորդն են, առավել ևս, որ եթե խմբաքանակով ենք հաշվում, նախկին կոմունիստներն ավելի շատ են այդ կուսակցությունում, քան նախկին ԱՄԿ-ականները։ Մյուս կողմից էլ եթե իրենք չեն ուզում քննադատվել ԱՄԿ-ի հիմնադրի կողմից, թող ուրեմն սուտ չտարածեն, թե ԱՄԿ-ի ժառանգորդն են։ Եթե ժառանգորդ են, ուրեմն պետք է նաև բարի լինեն քննադատությունը լսեն՝ անկախ նրանից՝ ճի՞շտ է այդ քննադատությունը, թե՞ սխալ, համաձա՞յն են, թե՞ համաձայն չեն։ Դե թող հայրս մեկ ուրիշ կուսակցության էլ քննադատեր, օրինակ՝ իշխող կոալիցիայից թող ԲՀԿ-ին կամ մեկ ուրիշին քննադատեր, եթե խնդիրն այն է, թե ինքը հատուկ միտում է ունեցել։ Իրենք իրականում կապ էլ չունեն ԱՄԿ-ի հետ, իրենք են իրենց վրա վերցրել, ուրեմն պետք է բարի լինեն նաև հաշվետվություն տան, պատասխանատվություն կրեն։ Մանավանդ որ ծրագիրը գրված է այդ մարդկանց կողմից, ու առայսօր այդ ծրագիրը փոփոխված չէ։ Նույնիսկ երբ որ Հայրիկյանը վերափոխեց ծրագիրը, էդ կետերը պահվեցին նույնը։

-Իսկ ո՞վ է ԱՄԿ-ի ժառանգորդության սկզբունքը պահել։

-Հայրս ասել էր, որ առայսօր Հայրիկյանն է ամենահավատարիմը մնացել ԱՄԿ-ի գաղափարական և քաղաքական ծրագրերին։ Բայց, ըստ էության, ոչ մեկն էլ ԱՄԿ-ի ժառանգորդը չէ։

-Վերադառնանք Ձեր հորն ուղղված քննադատությանը։ Նրան մեղադրանք էր ներկայացվել, թե ինչո՞ ւ նա Հայաստանում չի եղել։ Այս մասի՞ն ինչ կասեք։

-Ես ներկայացնեմ հետևյալ փաստաթուղթը.

Իրեն անտեղի մեղադրում են, թե հայրս չի եկել այստեղ ապրելու։ Ես վստահ եմ, որ իրենք, եթե հանձնարարություն գա ԿԳԲ-ից կամ Սերժ Սարգսյանից, որոնք իմ համար նույն են, իրենք Նժդեհին էլ կմեղադրեն, կասեն՝ ինչո՞ւ 1921թ. թողեց Հայաստանից փախավ։ Երբ որ հայրս այդ կուսակցությունը, Հայաստանի անկախական շարժումը ստեղծեց, ժամանակի ընթացքում մի իրավիճակ եղավ, որ ձևավորվեց Մարդու իրավունքների պաշտպանության շարժում։ Վազգեն Կարախանյանը հորս մեղադրում է, ասում է՝ ինքն ազգային չի եղել, ինքը մարդու իրավունքներն ավելի կարևոր է համարել։ Չնայած ընդհանրապես մարդու իրավունքներն իսկապես կարևոր են, ինքնանպատակ չեն ազգային արժեքները։ Բայց այնքան տգետ է, որ մարդու իրավունքների հարցը 1975թ. առաջացավ, երբ որ կնքվեց Հելսինկիի Մարդու իրավունքների խարտիան։ ԱՄԿ-ն ստեղծվեց 1966թ.։ Վազգեն Կարախանյանն ասում է՝ 1966թ. Շահեն Հարությունյանը մարդու իրավունքներն ավելի էր կարևորում, քան թե ազգային գաղափարները։ Այդքան տգետ է։ Եթե այն ժամանակ հայրս կարևորած լիներ, հորս կարող է Նոբելյան մրցանակ տային։ Հայրս այն ժամանակ է այստեղ ստեղծել Մարդու իրավունքների հելսինկյան կոմիտեն, երբ որ 1975թ. Հելսինկյան խարտիան ընդունվեց։ Սրանից հետո Սովետում ու սոցսիստեմում ստեղծվեցին մարդու իրավունքների պաշտպանության կոմիտեներ՝ Ռուսաստանում, Վրաստանում, Հայաստանում։ Նաև նշեմ, որ երբ անկախական շարժումը կայացավ, ինքը փորձեց միջազգային աջակցություն ապահովել Հայաստանի անկախական ազգայնական շարժմանը, որ չսահմանափակվի նեղ շրջանով և Հելսինկյան կոմիտեն բացեց։ Եվ, իմիջիայլոց, ինքը Հելսինկյան մարդու իրավունքների պաշտպանության ամբողջ ռեսուրսն ահագին կարողացավ օգտագործել նաև ազգային խնդիրները մեջը ներդնելով։ Օրինակ, հայկական Հելսինկյան կոմիտեն միակն էր, որ հայոց լեզվի պահպանության հարցն էր բարձրացրել, ու երբ որ որոշները ասում էին՝ դա ինչ ազգային հարց է, ասում էր՝ ո՛չ, դա մարդու իրավունքի հարց է, ես ուզում եմ իմ լեզվով խոսեմ։ Նաև՝ նույն Ստեփան Զատիկյանը, որի մասին իրենք այդքան խոսում են։ Երբ որ Ստեփան Զատիկյանին բռնեցին ու մեղադրանք ներկայացրեցին, իրենք իրենց ԱՄԿ-ական ու Ստեփանի ընկեր համարողները մի հատ պաշտպանական հայտարարություն չարեցին, ԱՄԿ-ականները մի հատ հանդես չեկան իրենց ընկերոջը, ղեկավարին պաշտպանելով։ Հա՛յրս էր այդ ամբողջի մեջ մենակ, որ միջազգային աղմուկ բարձրացրեց՝ և՛ Ազատությունով, և՛ Ամերիկայի ձայնով, և՛ դիմեց Սախարովին, որ նա պաշտպանեց։ Դա արվեց Մարդու իրավունքների հելսինկյան կոմիտեի խողովակների միջոցով, որ ոտնահարված են մարդու իրավունքները։ Այսինքն, հայրս շարունակում էր ամեն կերպ աջակցություն ապահովել Հայաստանի անկախական շարժմանը։ Կար նաև մի 3-րդ խնդիր։ Պարբերաբար ոչ միայն հայրս, այլ նաև շատ-շատերը միշտ դժգոհում էին, ասում էին՝ օրինակ հրեաները սփյուռքից ունեն աջակցություն՝ ֆինանսական, քաղաքական, բարոյական, պրոպագանդիստական։ Ունեն իրենց աջակցությունը տեղի ազատագրական ուժերին՝ էմիգրանտական աջակցություն։ Իրենք միշտ դժգոհում էին՝ ինչո՞ւ Սփյուռքի հայերը դա չեն անում։ Նույնիսկ Դաշնակցությանը, որ իրենք համարում էին Հայաստանի անկախության դրոշակակիրը, ասում էին՝ ա՛յ մարդ, զարմանալի է, նույնիսկ դաշնակները չեն անում. ինչո՞ւ։ Շատերը հորիցս առաջ գնացին, ու այդ գնացողները ասում էին՝ գնալու ենք, այնտեղ ձևավորենք մի հատ կենտրոն, որը պաշտպանելու է Հայաստանի պայքարողների շահերը։

–Եվ ի՞նչ արդյունքներ ունեցանք։

–Ճիշտն ասած՝ մինչև հորս Ամերիկա գնալը ով գնացել էր, ոչ ոք ոչինչ չէր արել։ Հայրս այդ ժամանակ մտածում էր՝ կա 3-րդը, որպեսզի պայքարը լիարժեք ամբողջական լինի։ Կա Հայաստանում անկախական Ազգային միացյալ կուսակցություն, որ իր ընկերների հետ ստեղծել է, կա Մարդու իրավունքների հելսինկյան կոմիտեն, որ իր մեկ ուրիշ ընկերների հետ է ստեղծել, որն աջակցում է նաև շարժմանը, և որպեսզի պայքարը լիարժեք ամբողջական լիներ, եթե առիթ ունենար, գնար սփյուռքից, ստեղծեր այդ էմիգրանտական աջակցության կենտրոնը։ Այդ նույն ժամանակ, երբ որ հայրս գնաց Հայաստանից, իր և՛ եղբայրն էր բանտում, և՛ իր որդին, այսինքն ես։ Նաև իր վրա հոդված կար, ԿԳԲ-ն էլ կանչել-ասել էր, թե դու 3-րդ ժամկետն ես գնում, որովհետև ինքն այստեղ նոր խումբն էր ստեղծել՝ Խաղաղության պաշտպանության լիգա։ Եթե այդ իրավիճակում ինքը բռնվելուց վախենար, ոչ մի գործ չէր անի։ Բայց երբ որ իրեն հնարավորություն եղավ, ԿԳԲ-ն ասաց՝ ավելի լավ է՝ վեր կաց, գնա։

Ինքն այդ առիթը... Ինքը 1977թ.-ից իր քաղաքացիությունից հրաժարվել է, բայց դատվեց։ Իր ընկերներից շատերն են ձգտել էմիգրանտական միջավայրն օգտագործել տեղի շարժումը պաշտպանելու համար։ Մանավանդ, այն ժամանակ, երբ որ ինքը գնաց, ոչ մեկը չէր պատկերացնում, որ Սովետը կարող է 6 տարի անց քանդվի։ Այսինքն, հավանականություն կար, որ Հայաստանում դեռ մարդիկ տասնամյակներով բանտերում են տառապելու, տանջվելու ու ոչ մի աջակցություն չեն ունենալու, այդ թվում և իր եղբայրն ու որդին, ովքեր տվյալ պահին բանտում էին։ Այսինքն, երբ որ իրեն մեղադրում են, որ ինքը լքեց-գնաց, այդպես չէ. ինքն իր երեխային, իր եղբորը չէր լքի-գնար։ Ու երբ ինքը գնաց, ստեղծեց Սովետահայ քաղբանտարկյալների պաշտպանության հանձնախումբը, հրատարակեց «Երկունք» թերթը, որով պաշտպանում էր և՛ քաղբանտարկյալներին, և՛ ընդհանրապես անկախական շարժումը։ Հետաքրքիր բան ասեմ. երբ որ Հայրիկյանն այստեղ ԱԻՄ-ն ստեղծել էր, անկախության համար ցույցեր էր անում, սփյուռքում ոչ մեկը չէր պաշտպանում։ Էլի հորս ստեղծած այդ կազմակերպությունն էր Հայրիկյանին պաշտպանում ինչով կարողանում էր։ Այսինք, եթե այդ տրամաբանությամբ շարժվենք, ուրեմն կոմունիստական կուսակցությունը Լենինին պետք է մեղադրեր էմիգրացիայում ապրելու մեջ, դաշնակները՝ իրենց դաշնակ ղեկավարներին և այլն։ Ուզում եմ ասել, որ էմիգրանտական պայքարը ընդունված է հեղափոխական ու ազատագրական  պայքարներում։ Լավ կյանքի համար չէ, որ գնացել էր։ Բայց, մյուս կողմից, ընդամենը 1 տարի չանցած՝ Սովետը հորս զրկեց քաղաքացիությունից, ուղղակի վերադառնալու ճանապարհները փակեց։

–Իսկ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ի՞նչ եղավ։

–Հայաստանն անկախացավ, հայրս դեսպանատան իր ծանոթ աշխատողներից մի քանիսին դիմեց, որ իր քաղաքացիությունը վերականգնեն։ Իրենք ասել էին, որ Լևոնն ասում է՝ մի հատ թող դիմում գրի։ Հայրս ասաց՝ չհասկացա, հո ես դիմում չե՞մ գրել քաղաքացիությունից հրաժարվելու մասին, որ հիմա դիմում գրեմ, օրինակ Րաֆֆիի պես սպասեմ, թե երբ են տալու։ Ինձ զրկել է Գերագույն սովետի նախագահությունը։ Հայաստանն անկախ է՞. Հայաստանի ղեկավարությունը կարող է այդ որոշումով ոչ միայն ինձ, այլև բոլոր նրանց, ովքեր գտնվում են էմիգրացիայում իրենց հայացքների համար, հետ հրավիրի, իսկ ով զրկված է քաղաքացիությունից, վերականգնի անկախ Հայաստանի քաղաքացիությունը։ Հիմա ես իմ կողմից եմ ասում. եթե որևէ գումար ունեցող սփյուռքահայ մադու 1000 դոլարով Հայաստանի քաղաքացիության անձնագիր են տալիս, հայրս, որ իր առողջությունը, կյանքի լավ տարիների հատվածները բանտում է անցկացրել, արժանի՞ չէր։ Ենթադրենք՝ այդ 1000 դոլարը չուներ։ Կամ նույնիսկ վիրավորական է նույն կերպ հորս ասել՝ արի դու էլ 1000 դոլար տուր, ոնց որ էն ախպարը կամ էն սփյուռքահայը, որ քեզ քաղաքացիություն տանք։ Այդ իշխանությունը պետք է ինքը, ցույց տալու համար իր հռչակած արժեքներին հավատարիմ լինելը (հո վերացական չէ՞, որ ասում են՝ մենք անկախ ենք ու վերջ, անկախության որոշակի քայլեր կան, որ ցույց ես տալիս քո հավատարմությունը տվյալ արժեհամակարգին, ոչ թե ձևական ես անում), դե թող հորս անկախ ՀՀ քաղաքացու կարգավիճակը վերականգնեին: Երբ որ հայրս չգար, այն ժամանակ թող մեղադրեին, ասեին՝ մենք իրեն քաղաքացիություն տվեցինք, ինքը չվերցրեց։ Իսկ հայրս 15 տարուց ավելի սպասեց, որ իրեն կտան ՀՀ քաղաքացիություն։ Անցյալ տարի նոր ԱՄՆ-ի քաղաքացիություն է ընդունել։ 90թ. այս կողմ, ինչ իշխանությունը փոխվել է, քանի անգամ ասել է, ասել են՝ թող դիմում գրի։ Ի՞նչ դիմում գրի։ Դա վիրավորական է։ Նաև, ի գիտություն իրենց ասեմ, որ հայրս ԿԳԲ-ում հայտարարեց՝ ես, ինչպես ժամանակին հայրս (այսինքն պապս), գերմանական բանակի հետ եկավ կռվելու ձեր դեմ՝ հանուն Հայաստանի անկախության, հիմա ես գնում եմ Ամերիկա, ամերիկյան բանակի հետ գալու եմ ձեր դեմ կռվելու՝ հանուն Հայաստանի անկախության։ Սա ինչի համար եմ ասում. որ ինքը չի գնացել այնտեղ լավ կյանք անելու և այլն։

Կամ ասում են, որ Ղարաբաղի պատերազմին չի մասնակցել։ Վազգեն Կարախանյանն ասում է՝ ես անձամբ մարտադաշտում չեմ եղել, բայց զենքով օգնել եմ։ Բա դու, որ հորիցս 10 տարի ջահել ես, չես եղել մարտադաշտում, դու ո՞նց ես այստեղից Ամերիկա մեղադրում, թե ինչո՞ւ նա չի եղել։ Շահենը չի եղել, բայց Շահենի տղան է եղել մարտադաշտում։ Ուզում եմ ասել, որ ինքը թող լավ էլ հիշի՝ զենք առնելու համար ինձ օգնել է Անդրանիկ Մարգարյանը՝ որոշակի ֆինանսով։ Դրանից մեկ տարի անց ես մեր ջոկատի համար Վազգեն Կարախանյանից ստացել եմ ականանետ՝ իր գործարանից։ Այսինքն, ինքը, Մարգարյան Անդրանիկն ինձ օգնել են, իմ հայրն էլ է իմ ջոկատին օգնել։ Ինքը Հայաստանում ապրելով՝ հորիցս ինչո՞վ է ավելին արել։ Դե թող իմ հարցերին պատասխանի։ Եղե՞լ է, որ ես իմ ջոկատով Ղափանից եկել եմ, իրենից ականանետը ստացել եմ, գնացել եմ Ղափան՝ սահման պահելու համար։ Մեկ ուրիշ բան էլ եմ ուզում ասել. ես ուզում եմ, որ բոլորն իրենց ընտանիքներով երջանիկ լինեն, բայց պայքարած անկախականներից շատերն այն ժամանակ ամուսնացած չէին, շատերի երեխաները փոքր էին։ Բայց նաև կային մարդիկ, ովքեր իմ չափ, ինձանից մեծ տղաներ ունեին։ Ես իրենց հարց եմ տալիս՝ ո՞ր մեկի տղան է, որը մասնակցության մի 10 տոկոսն է ունեցել, ինչ-որ ես իրենց հետ ունեցել եմ այս ողջ պայքարի մեջ։ Դա նաև իմ ծնողի դաստիարակության արդյունք է։ Նույն Վազգեն Կարախանյանը միշտ ասում է՝ հայրենասերը պետք է կարողանա ճիշտ դաստիարակել։ Իմ հայրն ինձ այդպես դաստիարակել է։ Քանի՞ մարդ կա, որ հայր, տղա, հորեղբայր ու պապ պայքարել են։ Օրինակ, Վիգեն Բաբայանն իր հոր հետ է նստել։ Կան տղաներ, որ 2 եղբայր են նստել։ Ուզում եմ նշել նաև, որ իմ պապը պատերազմի տարիներին եղել է Նժդեհի կողմից ստեղծված Դրոյի լեգեոնում։

-Իսկ այսօր ինչպե՞ս եք գնահատում իրեն նժդեհյան ցեղակրոն գաղափարախոսության  կրող  հռչակած ՀՀԿ-ի գործունեությունը։

-Ես ՀՀԿ–ի գործունեության գնահատման մեկ ցուցիչ ունեմ։ Թողնենք մի կողմ ռուսական բազան, թեկուզ ես գտնում եմ՝ սխալ է։ Բայց ենթադրենք՝ պետական շահն իրենք են տնօրինում։ Մեկ հարց եմ  առաջ քաշում՝  եթե իրենք իրենց նժդեհական հռչակած մարդիկ են, եթե իրենք ռուսական ԿԳԲ-ի ագենտներ չեն կամ կամակատարներ, ուրեմն թող իրենց կուսակցության ղեկավարն իր նախագահի հրամանագրով որոշի, որ Գարեգին Նժդեհը համարվում է ՀՀ ազգային հերոս։ Ինչպես, օրինակ, Քըրք Քրքորյանը, որ մեր հայրենիքին փող է տվել, կամ ոնց որ երգիչ Շառլ Ազնավուրը կամ Կարեն Դեմիրճյանը, որ եղել է Կոմունիստական կուսակցության ղեկավարը և անկախ Հայաստանի ԱԺ նախագահ։ Նրանց շարքում թող հրամանագիր ստորագրի, եթե իրենք իրապես նժդեհական են, որ Գարեգին Նժդեհը ՀՀ ազգային հերոս է։ Ես հիմա նախապես ասում եմ, որ իրենք դա չեն անի, որովհետև իրենք կա՛մ ռուսական ԿԳԲ-ի ագենտ են, կա՛մ ռուսական ԿԳԲ-ի կամակատար, և ռուսներն իրենց շատ խիստ կպատժեն։ Իրենք որպեսզի չունենան այն խնդիրը, ինչ-որ Ուկրաինայում ունեցավ Յուշչենկոն, երբ որ իրենց Բանդերային հերոսի կոչում տվեց, ու խնդիր եղավ ռուսների հետ, նույնիսկ իրենք այդքան «դուխ» էլ չունեն։ Ի՞նչ նժդեհական նրանք կարող են լինել, «դուխ» չունեն նույնիսկ հարցը մտցնեն օրակարգ։ Մի բան էլ հուշեմ։ Եթե որոշ մարդիկ կարող է ասեն՝ դե, Նժդեհին տանք, հետո Անդրանիկին, Դրոյին կուզեն։ Դա նման չէ իրար, որովհետև նրանք բոլորն ինչ-որ ժամանակ հետո դադարեցրել են Սովետական Միության դեմ հանուն ՀՀ անկախության պայքարը։ Դրոյով սկսած՝ Անդրանիկով վերջացրած, դադարեցրել են։ Սփյուռքի հայերից միակ մարդը, որը մինչև վերջ մնաց սովետական բանտում և 1955թ. մահացավ իր գաղափարներից չհրաժարվելու համար... Պատկերացնո՞ւմ եք՝ ժամանակագրորեն էլ նա տեղավորվում է ՀՀ 3-րդ հանրապետության հերոսների շարքում լինելու մեջ, որովհետև 1955-ին նա Վլադիմիրի բանտում մահացավ։ Ընդամենը 8 տարի անց Մերուժանը, մի քանի տարի անց էլ Ստեփան Զատիկյանը հայտվել էին նույն Վլադիմիրի բանտում, որտեղ Նժդեհն էր նստել։ Այսինքն, նրանց մեջ այդ կապն այս հանրապետության հետ ուրիշ գծով է պահպանված։ Եթե կյանքի վերջում Դրոն ընդամենը հուշեր էր գրում կամ պատմում իր կուսակցության շարքերին, այսինքն նրանք 18-20թթ. հանրապետության հերոսներն են, ապա Նժդեհը միակն է, որ և՛ այն ժամանակ է եղել հերոս, և՛ ինքը շատ մեծ դերակատարություն է ունեցել՝ մինչև 1955թ. ապրելով բանտերում, 1955-ից հետո էլ հետմահու՝ իր գաղափարներով՝ այսօրվա հանրապետության ստեղծման մեջ։ Եվ եթե նրանք չեն վախենում կամ ագենտ չեն Ռուսաստանի, թող այդ մարդուն տան ազգային հերոսի կոչում։ Ես վտահ եմ, որ դա չեն անելու։

Հարցազրույցը վարեց Արեգնազ Մանուկյանը